W dniach 8-10 grudnia 2022 roku w Pałacu Działyńskich, w siedzibie Polskiej Akademii Nauk Odział w Poznaniu, odbyła się ogólnopolska konferencja „Metodologia historii: współczesne wyzwania i możliwości”. Wydarzenie wpisywało się i kontynuowało tradycje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jako centrum tworzenia innowacyjnej wiedzy w zakresie teorii i metodologii nauk humanistycznych oraz znanych osiągnięć w polu teorii wiedzy historycznej Profesora Jerzego Topolskiego.
Konferencja została zorganizowana przez Zakład Metodologii Historii i Historii Historiografii Wydziału Historii UAM oraz Komisję Teorii i Historii Historiografii oraz Metodologii Historii Komitetu Nauk Historycznych PAN. Ważnym elementem konferencji była promocja i dyskusja na temat nowego, przygotowanego przez Komisję THHiMH wieloautorskiego podręcznika „Wprowadzenie do metodologii historii” (Wydawnictwo Naukowe PWN, 2022).
Jakiej metodologii historii nam dzisiaj trzeba? Jakiej metodologii potrzebują badania historyczne w Polsce? To główne pytania, które postawili organizatorzy. Celem konferencji było zdiagnozowanie stanu obecnego, problemów i wyzwań stojących przed teorią i metodologią historii w momencie kryzysu nauki i konieczności obrony naukowego statusu historii w erze postprawdy i w kontekście agresywnej polityki historycznej. W dyskusjach, podejmujących m.in. problem redefinicji dyscyplinarnej tożsamości metodologii, wzięli udział przedstawiciele i przedstawicielki nauki oraz młodzi badacze i badaczki z różnych ośrodków akademickich (Poznań, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Olsztyn, Toruń, Warszawa, Wrocław). Spotkanie stało się okazją do integracji środowiska badaczy zajmujących się w Polsce teoretyczną i metodologiczną refleksją na temat wiedzy historycznej, zwłaszcza po okresie pandemicznego „zamknięcia”.
Do konferencji wprowadził wykład prof. dr hab. Anny Wolff–Powęskiej zatytułowany „Historia jako kultura sporu”. Prelegentkę przedstawiła prof. dr hab. Ewa Domańska podkreślając wybitne osiągnięcia naukowe Pani Profesor w zakresie budowania wiedzy na temat stosunków polsko-niemieckich, zaangażowania na rzecz dialogu i promowania pozytywnych wzorców współpracy między Polakami i Niemcami oraz odważną, konsekwentną i niestrudzoną działalność na rzecz budowania europejskiej wspólnoty wartości, kultury politycznej, dobra publicznego i obrony autorytetu nauki. Profesor Wolff-Powęska podkreśliła formacyjną rolę humanistyki, a zwłaszcza rolę historyków w kształtowaniu postaw. Historia jako dyscyplina doświadczająca aktualnie wielu przemian i redefinicji zmuszona zostaje do postawienia na nowo podstawowych pytań o swoje miejsce w przestrzeni publicznej i sens działań historyków. Nie zgodziła się z pojawiającą się w dyskusjach „postawą obronną” badaczy przeszłości. „Historia nie potrzebuje obrony” – mówiła Profesor Wolff-Powęska. Badaczka wskazywała, jak ważna jest obecnie odpowiedzialność historyków za współtworzenie wizji przeszłości. Wymaga to budowania przestrzeni bezpieczeństwa metodologicznego oraz aktywnego i świadomego uczestnictwa historyków w debatach publicznych. Poruszane w wykładzie tematy inspirowały dyskusje toczące się w kolejnych dniach konferencji.
Pierwszy dzień obrad, który prowadziła prof. dr hab. Ewa Domańska, rozpoczęło oficjalne otwarcie konferencji przez Prezesa poznańskiego oddziału PAN – prof. dra hab. Marka Świtońskiego, przewodniczącego Komitetu Nauk Historycznych PAN - prof. dra hab. Tomasza Schramma, Dziekana Wydziału Historii UAM - prof. dra hab. Józefa Dobosza oraz panią kierownik Zakładu Metodologii Historii i Historii Historiografii – prof. UAM dr hab. Marię Solarską. W wypowiedziach podkreślano ważną rolę współpracy między uniwersytetami i Polską Akademią Nauk, istotne miejsce w środowisku historyków, jakie odgrywa Komitet Nauk Historycznych PAN wypowiadając się w kwestiach ogólnych dotyczących badań historycznych, popularyzacji historii oraz statusu społecznego i zawodowego historyków pracujących na wszystkich szczeblach badań i nauczania, a także tradycję i rolę ośrodka poznańskiego w tworzenia innowacyjnej wiedzy w zakresie teorii i metodologii historii.
Obrady rozpoczął panel zatytułowany „Przedmiot badań metodologii historii” moderowany przez dra hab. Tomasza Falkowskiego i prof. dr hab. Violettę Julkowską z Wydziału Historii UAM i zorganizowany we współpracy z dr. Andrzejem Czyżewskim z Uniwersytetu Łódzkiego. Zaproszeni do dyskusji goście: prof. dr hab. Jan Pomorski (UMCS), prof. UJ dr hab. Marta Kurkowska-Budzan, prof. UMK dr hab. Wojciech Piasek i prof. UAM dr hab. Maciej Bugajewski, przedstawiali perspektywy, problemy i rozwiązania dotyczące prowadzenia badań metodologicznych w ujęciu klasycznym i nowoczesnym. W dyskusji szczególnym zainteresowaniem cieszyło się wystąpienie Profesor Kurkowskiej-Budzan na temat roli i wpływu nowoczesnych narzędzi cyfrowych i sztucznej inteligencji na tworzenie narracji historycznej.
Sesja druga dotyczyła relacji pomiędzy refleksją metodologiczną a studiami nad przeszłością. Prowadzący dyskusję panelową: prof. UAM dr hab. Maria Solarska i prof. dr hab. Krzysztof Zamorski (UJ) wraz z zaproszonymi do dyskusji badaczkami: dr hab. Dobrochną Kałwą (UW), dr hab. Magdaleną Saryusz-Wolską i prof. dr hab. Joanną Wojdon (UWr), skupili się na obecnym zainteresowaniu historią ludową i na omówieniu różnych podejść do badania tej tematyki. Wystąpienia odnosiły się także do kwestii obecności historii ludowej we współczesnym dyskursie publicznym, który przywołała dr hab. Kałwa. Z kolei Profesor Wojdon odniosła się do obecności historii w przestrzeni publicznej w kontekście problematyki języka narracji historycznej.
Trzeci panel został zorganizowany przez doktorantki i doktorantów z Zakładu Metodologii Historii i Historii Historiografii (Wydział Historii UAM): mgr Celinę Barszczewską, mgr Michała Kępskiego, mgr Adriana Trzossa, mgr Julię Wesołowską, i mgr Tomasza Wiśniewskiego. Do dyskusji zaproszono dr Annę Brzezińską (UŁ), mgra Grzegorza Bryla (Szkoła Doktorska Nauk Humanistycznych UW), dra Mateusza Chudziaka (UAM), mgra Karola Kasprowicza (UMCS) i mgra Rafała Swakonia (UJ). Badacze i badaczki wypowiadali się na temat wyzwań i potrzeb metodologicznych w pracy młodych naukowców i edukacji studentów historii. Zastanawiano się nad potrzebą rozwijania interdyscyplinarnego warsztatu badawczego historyka, miejscem metodologii w zmieniającym się świecie akademickim oraz nowymi metodami, które umożliwiają edukację historyczną i popularyzację wiedzy historycznej.
Ważną część konferencji stanowiła promocja przygotowanego przez Komisję THHiMH podręcznika „Wprowadzenie do metodologii historii”, w której wzięli udział redaktorzy książki - prof. dr hab. Ewa Domańska (UAM) i prof. dr hab. Jan Pomorski (UMCS), redaktorzy pomocniczy - dr Aleksandra Kuligowska (UW) i dr Piotr Kowalewski Jahromi (UŚ), a także recenzent – dr hab. Hubert Łaszkiewicz (UW, KUL), jeden z autorów – prof. dr hab. Maciej Janowski (IH PAN), oraz konsultująca podręcznik od strony dydaktycznej - prof. UAM dr hab. Danuta Konieczka-Śliwińska. Symbolicznego aktu odsłonięcia egzemplarza okazowego książki dokonała Pani Danuta Łabędzka-Topolska i dr Anna Topolska. Uczestnicy sesji wypowiadali się na temat historii powstawania publikacji oraz o trudnościach w pracy redakcyjnej i sposobach ich rozwiązywania. Profesor Konieczka-Śliwińska pozytywnie oceniła walory dydaktyczne podręcznika, zaś dr Kowalewski Jahromi podzielił się doświadczeniami wykorzystania fragmentów podręcznika na prowadzonych przez siebie zajęciach. Zdaniem studentów spełnia on zakładane przez autorki i autorów kryteria nowoczesności i przystępności prezentowanych treści. Promocję połączono z ogólnośrodowiskową dyskusją „O problemach uprawiania i uczenia metodologii historii w Polsce”. Wydawca książki – Wydawnictwo Naukowe PWN przygotowało stoisko i w czasie konferencji zaoferowało sprzedaż podręcznika w promocyjnej cenie.
Trzeci dzień konferencji otworzył panel poświęcony historii cyfrowej. Prowadzący - prof. dr hab. Rafał Stobiecki (UŁ), zaprezentował sylwetki referentów - prof. UAM dra hab. Wiktora Wernera, prof. UMCS dra hab. Piotra Witka i prof. UMCS dra hab. Andrzeja Radomskiego. Mimo, iż wszyscy w/w badacze specjalizują się w historii cyfrowej, przedstawili różne spojrzenia zarówno na praktykę badawczą, jak i na aspekty teoretyczne, zaznaczając olbrzymi potencjał tkwiący w tym obszarze badań historycznych. Profesor Werner podkreślił rolę modelowania statystycznego źródeł born-digital do analizowania przyczynowości w trendach statystycznych. Profesor Radomski wskazał na znaczenie metod Data Science w przeszukiwaniu i analizowaniu dużych baz danych. Z kolei Profesor Witek przedstawił projekt zespołowy autorstwa studentów i pracowników naukowych z UMCS omawiając na tym przykładzie zagadnienie filmu historycznego jako narzędzia badawczego. Wypowiedzi referentów komentowali: prof. UWM dr hab. Jacek Kowalewski oraz prof. UAM dr hab. Lucyna Błażejczyk-Majka. Krytyce poddany został antropologiczny i etyczny wątek badań historii cyfrowej. Profesor Kowalewski zwrócił uwagę na znaczenie dużych korporacji i komercyjnego oprogramowania dla praktyki badawczej historyków. W kontrapunkcie Profesor Błażejczyk-Majka wskazała na continuum badań statystycznych w historii cyfrowej, podkreślając, iż takie obszary jak historia społeczno-ekonomiczna, czy szerzej kliometria, już od pół wieku rozwijają metody obliczeniowe, których naturalnym następcą jest historia cyfrowa. Panel wzbudził duże zainteresowanie, zarówno doświadczonych badaczy, jak i młodszego grona naukowców. Pytania dotyczyły tożsamości badacza/ki historii cyfrowej oraz możliwości i zagrożeń, które niesie te pole badań. Zastanawiano się, czy rzeczywiście spełnia się stwierdzenie Emmanuela Le Roy Ladurie, że historyk będzie programistą, albo nie będzie go wcale.
Na ostatniej sesji konferencji rozważano status historii jako nauki. W dyskusji zorganizowanej przez prof. UAM dra hab. Macieja Bugajewskiego oraz dra hab. Marka Woźniaka (UMCS) jako referenci wystąpili: prof. dr hab. Krzysztof Brzechczyn (UAM), dr hab. Ewa Solska (UMCS), prof. UŁ dr hab. Jolanta Kolbuszewska oraz dr Jakub Muchowski (UJ). Profesor Brzechczyn w nurcie analitycznej filozofii historii przedstawił oparte na systemie logicznym osobliwości narracji historycznej skierowanej ku praktyczności przez wybór celów, wartości i metod dydaktycznych w konstruowaniu sporu historiograficznego. Profesor Solska z kolei przedstawiła krytyczną analizę form tworzenia dyskursu metodologicznego, wskazując na specyfikę namysłu teoretycznego nad historiografią. Na temat rozwoju metodologii historii jako czynnika warunkującego status historii jako nauki wypowiedziała się Profesor Kolbuszewska. Natomiast dr Muchowski rozważał kwestie naukowego zobowiązania historii w kontekście odbioru czytelniczego prac historycznych.
Ta niezwykle udana konferencja nie tylko pozwoliła na zdiagnozowanie kondycji metodologii historii w Polsce, ukazania różnorodnych nurtów badań uprawianych w różnych ośrodkach akademickich, na wskazanie osiągnięć i wyzwań, które stoją przed tym polem badań w przyszłości, lecz także była okazją do nawiązania międzyuczelnianych aliansów, dyskusji o wspólnych planach i do krytycznej, ale jakże życzliwej dyskusji. Nowy podręcznik i poznańska konferencja otworzyły nowy rozdział w historii metodologii historii.
Sukces ośrodka poznańskiego i całego środowiska metodologów i teoretyków historii nie byłby możliwy bez wielkiej życzliwości wobec konferencji, wsparciu finansowemu oraz patronatom honorowym, za które bardzo jesteśmy wdzięczni: Pani Rektor UAM – prof. dr hab. Bogumile Kaniewskiej, Prorektorowi UAM ds. Współpracy Międzynarodowej - prof. UAM dr hab. Rafałowi Witkowskiemu, Dziekanowi Wydziału Historii UAM – prof. dr hab. Józefowi Doboszowi, oraz Przewodniczącemu Nauk Historycznych PAN – prof. dr hab. Tomaszowi Schrammowi, Prezesowi Polskiego Towarzystwa Historycznego – prof. dr hab. Krzysztofowi Mikulskiemu oraz Redaktorowi Naczelnemu czasopisma „Historyka. Studia Metodologiczne”. Dziękujemy Prezesowi poznańskiego oddziału PAN – prof. dr hab. Markowi Świtońskiemu za gościnę w siedzibie oddziału, Pani Naczelnik oddziału – Kamili Sobkowskiej za nieocenioną pomoc w pracach organizacyjnych, oraz prof. dr hab. Tomaszowi Jasińskiemu i Bibliotece Kórnickiej za użyczenie wspaniałej przestrzeni Sali Czerwonej Pałacu Działyńskich, w której odbył się wykład wprowadzający Pani Profesor Anny Wolff-Powęskiej. Redaktorzy Wydawnictwa Naukowego PWN – Pan Mikołaj Tajchman i Pani Agnieszka Kowalska z niezwykłym profesjonalizmem, cierpliwością i troską zajęli się publikacją podręcznika, a Pani Marta Chorna z sekcji marketingu wydawnictwa bardzo pomogła w przygotowaniu promocji książki. Organizatorzy konferencji oraz redaktorzy i autorzy „Wprowadzenia do metodologii historii” wszystkim jeszcze raz bardzo, bardzo dziękują!
Tekst: Celina Barszczewska, Michał Kępski, Mikołaj Łukomski, Adrian Trzos, Julia Wesołowska, Tomasz Wiśniewski.
Fot. Ewa Domańska, Stanislava Kostić, Angelika Sarna, Andrzej Radomski.
