Rektor UAM Prof. Bogumiła Kaniewska i przewodnicząca Konferencji Rektorów Uniwersytetów Polskich prowadziła jedną z sesji seminarium z cyklu “Kultura pracy i współpracy w środowisku akademickim”. Dyskusja koncentrowała się wokół równości płci w obszarze badań i innowacji. 

Wydarzenie zorganizował KRASP w partnerstwie z Radą Główną Nauki i Szkolnictwa Wyższego i Uniwersytetem SWPS. 

- Czy szklany sufit w nauce naprawdę istnieje? Czy kariera naukowa stawia większe wymagania przed kobietami? Skąd się bierze syndrom odwróconej piramidy? - pytała profesor Kaniewska, moderatorka dyskusji.

Istnienie szklanego sufitu w akademii potwierdzają dane z raportu “She Figures” przedstawione Komisji Europejskiej w 2021 r., które przytoczyła prof. Katarzyna Byrka. Psycholożka z SWPS powiedziała, że proporcja kobiet, które obejmują stanowiska naukowe na najwyższym szczeblu w skali całej Europy wynosi 26 procent, przy czym w przypadku nauk ścisłych jest to 19 procent. Polska nie odbiega tu od średniej europejskiej - odsetek ogólny w naszym kraju wynosi 25 procent, w naukach ścisłych - 20 procent, a w naukach inżynieryjnych i technicznych - 12 procent.

Naukowczyni powołała się również na indeks szklanego sufitu czyli stosunek udziału kobiet wśród wszystkich naukowców do udziału kobiet wśród profesorów na najwyższym szczeblu. W indeksie wskaźnik wynoszący 1 oznacza, że mamy do czynienia z równouprawnieniem, jeśli jest wyższy - balans jest zachwiany. W Europie wynosi on 1,58, w Polsce 1,78, przy czym w naukach ścisłych i inżynieryjnych aż 2. Kolejna kwestia to proporcją, jaką stanowią kobiety na stanowiskach zarządczych. W UE jest to 23 procent, w Polsce 10 procent. 

Jakie są przyczyny tych nierówności? Cześć z nich to przyczyny obiektywne związane z urlopami macierzyńskimi i przerwą w karierze. W niektórych naukach inżynieryjnych kobiety są też wykluczane ze względu na cechy fizyczne. 

- Trudniejsze i ciekawsze są bariery, które stawiają stereotypy i uprzedzenia dotyczące ról płciowych - mówiła prof. Byrka. - Mam na myśli przekonania mówiące, że kobiety nie posiadają pewnych kompetencji, które są konieczne do pełnienia funkcji czy realizowania zadań. Liderzy jednostek, a często są to mężczyźni, niekoniecznie świadomie, wspierają awanse naukowców, którzy są do nich podobni. Trzeci rodzaj barier to bariery związane z autostereotypem - kobiety same nie są przekonane o swoich kompetencjach, dlatego rzadziej proszą o podwyżki i awans. 

Natalia Proń-Nowak, socjolożka i ekspertka ds. zarządzania zasobami ludzkimi w uczelniach z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dowodziła, że kobiety nie mają równego z startu już na etapie edukacji. Z badań prowadzonych przez Programme for International Student Assessment wynika, że jeden na czterech studentów reprezentujących nauki ścisłe i inżynieryjne uważa, że jego kariera będzie się rozwijała w tej sferze, podczas gdy wśród studentek zaledwie jedna na siedem ma takie przekonanie. W sektorze cyfrowym występuje trzykrotna przewaga mężczyzn - tylko 22 procent wszystkich programistów stanowią kobiety. 

- Czy kariera naukowa stawia przed kobietami większe wymagania? Tak. To zjawisko obserwowano już w latach 80. XX w. Od pewnego etapu kształcenia mamy do czynienia z dużą utratą talentów. Tylko połowa kobiet po doktoracie zostaje w nauce - podkreśliła Natalia Proń-Nowak. 

Ponadto według badań zespołu Katherine O’Brien zawartych w analizie “What is gender equality in science?” kobiety zatrudnione w uczelniach są częściej związane z dydaktyką i relacjami z otoczeniem niż badaniami. Jeśli weźmiemy dodatkowo pod uwagę, że kobiety poświęcają średnio 22 godziny tygodniowo na działania opiekuńcze i związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego, a mężczyźni tylko 9, to staje się bardziej zrozumiałe, dlaczego kobiety rzadziej dochodzą do najwyższych stanowisk naukowych. Podobnie jest w administracji akademickiej - choć jest ona sfeminizowana stanowiska zarządcze często pełnią mężczyźni.

Biorąc pod uwagę te czynniki nie dziwi fakt, że priorytet równości płci został potraktowany przez Komisję Europejską za przekrojowy. Ważne jest zapewnienie równości płci w gremiach decyzyjnych na każdym szczeblu, ponieważ to ludzie kreują polityki osobowe i realizują zaplanowane strategię.

Prof. Janusz Rachoń, chemik, były rektor Politechniki Gdańskiej, a obecnie rzecznik praw i wartości akademickich przedstawił dane, które sugerują, że coraz więcej kobiet jest zainteresowanych kształceniem na kierunkach ścisłych i technicznych, szczególnie w szkole doktorskiej. Na kilku wydziałach gdańskiej politechniki doktorantki stanowią ponad 70 procent wszystkich doktorantów, słabiej są reprezentowane w uczelnianej radzie doktorantów, w której ich udział nie przekracza 36 procent. Wśród władz politechniki przeważają mężczyźni - tylko oni zasiadają w kolegium rektorskim, ale za to dziekanami czterech z ośmiu wydziałów są już kobiety.

Zmiany równościowe w akademii są faktem, ale zachodzą powoli. Czy gender equality plan je przyspieszy, a może jest biurokratycznym wymogiem, który zostanie na papierze?  

Prof. Byrka, która zapoznała się z kilkunastoma planami polskich uczelni zauważyła, że we realizacji strategii równościowych obok rozwiązań strukturalnych takich jak: wprowadzenie parytetów w komisjach i kolegiach, wsparcie polegające na otwieraniu przedszkoli, żłobków, bardziej elastyczne podejście do kobiet wracających z urlopów macierzyńskich, znalazły się szkolenia, które niekoniecznie są skutecznym narzędziem.

- Liczne badania psychologii środowiskowej wykazują, że nadmierne mówienie bez oparcia w zmianach ma efekt odwrotny. Społeczeństwo jest zmęczone tematem i nie chce o nim więcej słyszeć. Skuteczniejsze niż edukacja są wzorce dobrych praktyk. Trzeba działać wieloaspektowo i być cierpliwym - uważa prof. Byrka.

Zobacz też: O równości w nauce na Laboratorium Kobiet