Rozpoczynał się wiek XX. Kraj nasz jak cały cywilizowany świat przeżywał zmiany stosunków społecznych […]. Nie wystarczyło mi przeżywanie tego po literacku. Czułam bezwzględnie potrzebę zdobycia wiedzy naukowej, aby należycie tę rzeczywistość pojmować i wykorzystywać twórczo.  

Ludwika Dobrzyńska-Rybicka, Archiwum PAN 

Dlaczego potrzebujemy sali Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej na UAM? 

Na mocy decyzji Senatu UAM oraz rektorki prof. Bogumiły Kaniewskiej 6 maja odbędzie się uroczyste nadanie sali nr XVII w Collegium Minus imienia prof. Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej. Idea zrodziła się w trakcie przygotowań do obchodów w 2019 roku 100-lecia powstania Uniwersytetu Poznańskiego, gdy szukałyśmy śladów, materiałów, biografii i spuścizny zapomnianych pierwszych badaczek i naukowczyń okresu międzywojennego, które współtworzyły Uniwersytet Poznański.  

Mamy nadzieję, że w ten symboliczny sposób przybliżymy społeczności akademickiej postać filozofki, psycholożki, socjolożki i bibliotekoznawczyni, długoletniej kierowniczki Biblioteki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, promotorki obywatelskich praw kobiet, pierwszej kobiety, która uzyskała tytuł profesora w II Rzeczypospolitej w Uniwersytecie Poznańskim, w którego założenie była zaangażowana.  

Życiorys Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej (1868-1958) to znak czasów przełomu. Wkroczenie kobiet do instytucji naukowych 105 lat temu było skumulowanym efektem zmian mentalnych i cywilizacyjnych oraz długotrwałej walki o uznanie człowieczeństwa żeńskiej połowy społeczeństwa. Na przełomie XIX i XX wieku wykształcenie kobiet wciąż jawiło się jako zagrożenie dla tradycyjnych wartości i narodu. Powszechność przesądów mizoginistycznych dotyczących ułomności kobiecego umysłu, a także „ryzyko” maskulinizacji uczonych kobiet miały swoje przełożenie na stosunek społeczeństwa do edukacji i rozwoju kobiecych karier. Pierwsze uczone, które pomimo braku sprzyjających warunków wybrały uczelnię jako miejsce pracy, miały nieporównanie więcej niż mężczyźni raf i barier do pokonania. Nie jesteśmy w stanie zrozumieć rozwoju uniwersytetów bez wiedzy na temat wykluczania kobiet oraz ich walki o prawo do edukacji, a także tego, jak wejście kobiet do akademii zmieniło uczelnie i naukę. Świadomość, jaką rolę odegrały kobiety w kształtowaniu historii uniwersytetu, otwiera nas na zrozumienie pracy i wyzwań kobiet współcześnie.  

Po co nadawać miejscom imiona 

Zaproponowana przez Pierre’a Norę koncepcja „pamięci zbiorowej” mówi nam, że możliwe jest uprawianie historii poprzez badanie „miejsc” pamięci zbiorowych: miejsc topograficznych (archiwa, biblioteki, muzea), zabytkowych (cmentarze), symbolicznych (rocznice) i funkcjonalnych (podręczniki) [P. Nora, Czas pamięci, przekład W. Dłuski, „Res Publica Nowa” 2001, 7, s. 37]. Rocznica powstania Wszechnicy Piastowskiej w Poznaniu okazała się rodzajem szczególnego czasu pamięci, a projekt o poznańskich naukowczyniach sposobem zadbania o pamięć zbiorową.  

Upamiętnienie prof. Ludwiki Dobrzyńskiej-Rybickiej jako przedstawicielki pierwszych naukowczyń pełni naszym zdaniem szczególnie dwie funkcje. Po pierwsze wydobywamy z cienia niezwykłą postać, doceniając jej dziedzictwo i ważny wkład w tworzenie uniwersytetu i nauki, a zatem symbolicznie celebrujemy jej talenty, dorobek, odwagę i siłę przetrwania. Po drugie – jeśli nieobecność i brak pamięci oznaczają symboliczne powtórzenie niesprawiedliwości i wykluczenia, to upamiętnienie naszej bohaterki i innych pierwszych naukowczyń pełni funkcję „antydyskryminacyjną” w myśl zasady „nigdy więcej”. Bo wykluczanie z publicznej przestrzeni i narracji pamięci oznacza dla opresjonowanych w przeszłości dziewcząt i kobiet ponowną krzywdę i niesprawiedliwość.  

Idąc tropem metafory Marcina Napiórkowskiego z Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie, można powiedzieć, że historia kobiet to nie tylko „wehikuł czasu”, ale także „wehikuł emancypacji” – sprzeciwu wobec wykluczającej narracji oraz walki o własne miejsce w przestrzeni publicznej i prywatnej. Jak pisze Rebecca Solnit, „Celem walki o wyzwolenie jest po części stworzenie takich warunków, aby ludzie, których dotąd uciszano, mogli przemówić i być wysłuchani” (R. Solnit, Matka wszystkich pytań, Kraków 2021, s. 33). Mówimy tu cały czas o postaci historycznej i pamięci, warto zatem przejść na „drugą stronę lustra” i przyjrzeć się praktyce niepamięci. Za Andrzejem Szpocińskim uważamy, że niepamięć, wyparcie czy niewiedza mogą być traktowane jako kara, sygnał, że były to „niewłaściwe” wydarzenia. Czyżby to był herstoryczny przypadek akademii? (A. Szpociński, Współczesna kultura historyczna i jej przemiany, Warszawa 2021). Przy okazji fetowania 100-lecia uniwersytetu w Poznaniu okazało się, że mężczyźni nie tylko często tworzyli instytucjonalną naukę „bez kobiet”, ale także ukształtowali formy i metody pisania historii nauki, które połowę świata czyniły niewidzialną, a nierówność i wykluczenie oczywistymi jego elementami. Dzięki badaniom w ramach projektu „Mądrość, odwaga i entuzjazm. Pierwsze uczone Uniwersytetu Poznańskiego (1919–1939)” wiemy, iż kobiety także są częścią historii założycielskiej Wszechnicy Piastowskiej (później UP).  

Dlaczego Ludwika? Kim była, co osiągnęła – jej pierwszeństwa i wyjątkowość 

Urodziła się 19 listopada 1868 roku w Brzeżawie i należała do pierwszego pokolenia kobiet, które ogromnym wysiłkiem i wbrew obyczajom i prawu zdobyły edukację akademicką. Studiowała w Zurychu, Paryżu, Oksfordzie i Leuven. Doktoryzowała się w styczniu 1909 roku w Zurychu. Była drugą kobietą, po Helenie Gajewskiej, która uzyskała tytuł docenta w Polsce. W 1933 roku została profesorką.  

• W latach 1910-1913 prowadziła wykłady publiczne z filozofii i psychologii, a w okresie I wojny światowej wykładała (1916–1918) razem z J. Kostrzewskim, K. Tymienieckim i M. Sobeskim, którzy (wraz z ks. S. Kozierowskim) byli inicjatorami założenia uniwersytetu.  

• Kierowała Biblioteką Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego (dziś Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk). Dzięki znajomości księgozbioru TPNP ogłosiła wiele prac o przechowywanych tam starych drukach, jako pierwsza opracowała historię biblioteki oraz przewodnik po jej zbiorach.  

• Naukowo zajmowała się historią filozofii, etyką, psychologią, socjologią. Jej rozprawa o wyborach zainaugurowała w 1925 roku serię wydawniczą poznańskich „Prac Instytutu Socjologicznego”. Jej badania nad wyborami oraz propozycja, by wykorzystywać socjologię do tzw. nauki obywatelstwa, należały do pierwszych w Polsce prób socjologii polityki.  

• Była jedną z pierwszych kobiet naukowczyń zatrudnionych na uczelni. Status samodzielnego pracownika miały wtedy bardzo nieliczne uczone.  

• Była zaangażowana w walkę o równouprawnienie kobiet w życiu politycznym i zawodowym. Współtworzyła Naczelną Organizację Kobiet oraz działała w żeńskich stowarzyszeniach. Działała również na rzecz kształcenia dziewcząt i należała do Towarzystwa Pomocy Naukowej dla dziewcząt polskich w Wielkim Księstwie Poznańskim.  

• Zainicjowała powstanie Narodowej Organizacji Kobiet oraz Powszechnego Towarzystwa Wychowawczego w Poznaniu, była także członkinią Katolickiego Związku Polek w Poznaniu, Katolickiego Stowarzyszenia Nauczycielek w Poznaniu, Polskiego Stowarzyszenia Kobiet z Wyższym Wykształceniem oraz Stowarzyszenia „Służba Obywatelska”. Aktywnie brała udział w wiecach kobiet. Angażowała się w pracę Towarzystwa „Warta”. Wraz z grupą kobiet organizowała pikniki i zabawy, zbierając środki na odzież zimową dla dzieci 

• W 1918 roku była posłanką na Sejm Dzielnicowy. W 1922 roku odznaczono ją za pracę plebiscytową na Śląsku, w 1936 roku otrzymała Srebrny Wawrzyn Akademicki, a w 1937 roku została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski za zasługi na polu pracy naukowej.  

Śladami uczonej 

Spuścizna uczonej przechowywana jest w poznańskim oddziale Archiwum Polskiej Akademii Nauk oraz w Bibliotece PTPN. Była ona także jedną z głównych bohaterek dwóch wystaw: I. Chmura-Rutkowska, E. Głowacka-Sobiech, Mądrość, odwaga, entuzjazm. Pierwsze uczone Uniwersytetu Poznańskiego (1919-1939), grafika A. Krenz, UAM Poznań 1919 oraz I. Chmura-Rutkowska, E. Głowacka-Sobiech, A. Pikuła, O. Tarczyńska-Polus, I. Kucharska, Naukowczynie. Pierwsze poznańskie kariery naukowe, Poznańskie Centrum Dziedzictwa, Galeria Śluza, Poznań listopad 2021 – kwiecień 2022. Wystawa w wersji online:  https://galeriasluza.pl/naukowczynie/.