Nastolatkowie potrafią dać do wiwatu, dobrze wiedzą o tym rodzice i nauczyciele. Okazuje się, że za trudnymi zachowaniami młodzieży stoją często gwałtowne zmiany, jakie zachodzą w mózgach młodych ludzi. Wykład na ten temat wygłosiła Iwona Kukowka z Nadnoteckiego Instytutu UAM w Pile.
Choć już dwa tysiące lat temu Arystoteles pisał, że „młodzież jest skłonna czynić to, co dyktuje jej namiętność”, to dopiero dziś odkrywamy, dlaczego tak jest. Trudno uwierzyć, że mózgi osób w okresie dorastania bada się eksperymentalnie zaledwie od 15 lat. Obecnie przeżywamy wręcz eksplozję takich badań, co zawdzięczamy nowoczesnym technologiom umożliwiającym nieinwazyjnie „zajrzeć” do głów. Obserwowanie, jak działa mózg nastolatka wymaga od naukowców kompleksowych badań nad różnymi jego obszarami oraz odkrywania pomiędzy nimi skomplikowanych relacji i powiązań.
Więcej na ten temat można było dowiedzieć się z webinaru „Mózg nastolatka czyli maszyna zmian” zorganizowanego przez Studenckie Koło Naukowe „Kreatywnego Rozwoju Aktywności Młodzieży” na WSE UAM. Prelekcję wygłosiła mgr Iwona Kukowka, biolożka ze specjalizacją w obszarze biologicznych mechanizmów zachowań i uczenia się, doktorantka na WSE UAM, a także kierowniczka dydaktyczna oraz realizatorka Kompetencyjnego Programu Edukacyjnego KRUK i Pedagogicznego Uniwersytetu Drugiego Wieku w Nadnoteckim Instytucie UAM w Pile.
Rozedrgany mózg
Okazuje się, że niezależnie od szerokości geograficznej młodzież charakteryzuje się specyficznymi cechami – tak wynika z badań, w których wzięło udział ponad 5 tysięcy osób w wieku od 10 do 30 lat, żyjących w 11 krajach na różnych kontynentach. Badania zrealizowano pod kierownictwem prof. Laurence’a Steinberga z Temple University w Filadelfii. Zaobserwowano, że w okresie od 10 do 20 roku życia następuje eksplozja tendencji do poszukiwania wrażeń i nowych doświadczeń, która rozwija się w sposób iście wybuchowy. Nie nadąża za nią, niestety, rozwój umiejętności samoregulacji. – Zdolność ta rozwija się aż do ok. 25 roku życia. Widzimy tu więc wyraźny konflikt między dążeniem do zdobywania nowych doświadczeń, a zdolnością do kontrolowania się i podejmowania racjonalnych decyzji – wyjaśnia Iwona Kukowka.
Popędliwość młodzieży może wynikać z niedopasowania rozwojowego dwóch układów mózgowych – do takiego wniosku doszły niezależnie pracujące dwa zespoły kierowane przez wspomnianego prof. Steinberga oraz prof. B.J. Casey’a z Weill Cornell Medical College w Nowym Yorku. Badacze założyli, że zdecydowanie szybciej dojrzewa ta część mózgu, która jest związana z przetwarzaniem emocji. Mowa tu o strukturach układu limbicznego – ciele migdałowatym odpowiedzialnym za przetwarzanie emocji, uruchamianie i kontrolę reakcji: ucieczka/walka oraz o jądrze półleżącym, będącym ośrodkiem nagrody. Te struktury szybko uzyskują dojrzałość, w przeciwieństwie do kory przedczołowej, która odpowiada za regulowanie reakcji emocjonalnych i podejmowanie racjonalnych decyzji.
Teorię tę udowodnił m.in. zespół prof. Kathryn L. Mills pod kierownictwem prof. Sarah-Jayne Blakemore z University College w Londynie, który zbadał istotę szarą w mózgach nastolatków. Tworzą ją ciała komórek nerwowych, w przeciwieństwie do istoty białej, na którą składają się wypustki komórek nerwowych. Gdy ilość istoty szarej w mózgu stabilizuje się, człowiek osiąga pewien poziom dojrzałości. Wcześniej wygląda to całkiem inaczej. Naukowcy zaobserwowali, że Ilość istoty szarej w jądrze półleżącym w okresie od końca dzieciństwa i na początku dojrzewania spada o blisko 7 procent. O tyle samo rośnie ilość istoty szarej w ciele migdałowatym. Z kolei w korze przedczołowej, w okresie do 25. roku życia obumiera ok. 17% komórek nerwowych! To pokazuje, że dynamika zmian w rozwoju struktur mózgu w tym okresie jest ogromna. Pamiętajmy, że podane wartości to dane uśrednione, bo wyniki badań poszczególnych osób potrafiły być drastycznie różne – zdarzali się nastolatkowie, u których omawiane obszary rozwijały się równolegle, ale również tacy, u których szybko dojrzewało ciało migdałowate, a kora przedczołowa znacznie później. Można przypuścić, że u tych pierwszych okres dojrzewania przebiegał mniej gwałtownie niż u ich rówieśników.
Nie tylko ludzie mierzą się z wybuchami emocji i trudnym charakterem u młodzieży – również u młodych myszy zaobserwowano zwiększony popęd eksploracyjny i zmniejszony lęk. – Jeżeli jakaś cecha ma charakter stały czyli występuje niezależnie od czasu, szerokości geograficznej, a także obserwujemy ją u wielu gatunków, możemy się doszukiwać jej biologicznego podłoża – podkreśliła Iwona Kukowka.
Nagroda zawsze wygra
Kolejną ciekawą właściwością nastoletniego umysłu jest niezwykła aktywność ośrodka nagrody. W głowach osób grających w gry hazardowe zauważono wysoką skalę aktywności tego obszaru w porównaniu z dorosłymi. Reaguje on bardzo szybko i mocno w momencie, kiedy otrzymuje większą nagrodę niż przewidywał. Tę wiedzę warto wykorzystać w wychowaniu i edukacji czyli na przykład mniej prawić o konsekwencjach, a częściej proponować atrakcyjne nagrody.
Warto przy tym pamiętać, że połączenie wszystkich tych cech nastoletniego umysłu sprawia, że młodzież inaczej postrzega ryzyko. – To, że nastolatek zrobi coś głupiego, niekoniecznie wynika z porażki wychowawczej rodziców. Zdarzają się sytuacje, że mimo szczerych chęci młody człowiek nie ma dostępu do „racjonalnej części” mózgu. Gdy nastolatek przeżywa silne emocje, nie jest w stanie skoncentrować się na wykonywanych działaniach. Nie zniechęcajmy się, kiedy młodzież zapali się do jakiegoś pomysłu, a potem nagle rezygnuje. Niekoniecznie jest to zła wola, to może być wynik gwałtownych zmian, jakie zachodzą w głowach nastolatków – tłumaczy Iwona Kukowka.
Małpi rozum
Łatwiej będzie nam zrozumieć, jak trudnym okresem jest dorastanie, gdy uświadomimy sobie, że rówieśnicy, którzy pełnią w życiu nastolatków bardzo ważną rolę, są jednym z głównych czynników rozhamowujących rozedrgane układy w mózgu. Ich obecność sprzyja podejmowaniu czynności, które wiążą się z ryzykiem. Nastolatkowie bardzo potrzebują akceptacji z ich strony i za wszelką cenę starają się uniknąć wykluczenia społecznego. Małpiego rozumu przy rówieśnikach dostają nie tylko młodzi ludzie, zjawisko to dotyka również dojrzewające myszy, które w towarzystwie rówieśników spożywają więcej alkoholu, niż gdy są same.
Z drugiej strony brak kontaktu z rówieśnikami może skończyć się podatnością na stany depresyjne, lękami, wycofaniem społecznym, zaburzeniami seksualnymi, co wykazały badania przeprowadzone na młodych szczurach. Zauważono przy tym, że młodzież obserwowana przez rówieśników przeżywa o wiele większy stres niż dorośli w takiej samej sytuacji. Dlatego dbałość o dobre relacje w grupie rówieśniczej, które mają duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju jednostki jest kluczowa.
Umysł w dołku
Zdarza się, że dziecko w wieku 11-12 lat, czasem trochę starsze, zaczyna mieć trudności w nauce. Stara się i uczy, ale mu nie wychodzi, co odbija się na szkolnych ocenach. Nie ma co panikować, może to być tak zwany dołek kompetencyjny, zjawisko naturalne, który mija po około roku. W tym wieku młodzież może mieć też problemy z niewerbalnym rozumowaniem relacyjnym, a także z kategoryzowaniem emocji, które są wyrażane mimiką. Trudności w odczytywaniu takich sygnałów często są przyczyną konfliktów w rodzinie – wystarczy, że nastolatek nie odczyta właściwie naszej „wszystko mówiącej” miny i kłótnia gotowa.
Czasem się zżymamy, gdy słyszymy, jak nastolatek upiera się, że wie lepiej. Okazuje się, że coś w tym może być. Istnieją teorie, które mówią, że w ludzkich populacjach osoby w różnym wieku mogą pełnić odmienne role w procesach gromadzenia i wykorzystywania informacji. Według nich dorośli stanowią magazyn sprawdzonych rozwiązań, które zapewniają społeczności równowagę i bezpieczeństwo w znanych warunkach. Przypuszcza się natomiast, że umysły nastolatków, nieograniczone hamulcami racjonalności, są w stanie znajdować nietypowe, na pozór nielogiczne rozwiązania, dzięki którym możemy lepiej poradzić sobie z nieoczekiwanymi zmianami w środowisku.
Fascynująca (bio)różnorodność
Kryzys klimatyczny stwarza zupełnie nowy kontekst, w którym przyszło nam wychowywać kolejne pokolenia. To młodzież będzie kreatorem nowego porządku świata. Zadaniem nauczycieli wydaje się więc być tworzenie im bezpiecznych warunków do wypróbowywania nowych rozwiązań, badania nowych tematów i stawienia czoła wyzwaniom. – Podążając za aktualną wiedzą o specyfice dojrzewającego mózgu, w Programie KRUK stworzyliśmy naszym podopiecznym bezpieczną przestrzeń do samodzielności w działaniach i z fascynacją obserwowaliśmy, jak ciekawe pomysły rodzą się w ich głowach – podsumowuje Iwona Kukowka.
W dobie ogromnych przemian globalnych z pewnością musimy zadbać o bezpieczeństwo impulsywnych i nieracjonalnych młodych ludzi, ale czy możemy pozwolić sobie na utratę potencjału ich mózgów do generowania nowych, nietypowych rozwiązań?
Czytaj też: Ideamu 2. “Zielone” projekty nagrodzone
