Autorzy: prof. Ryszard Naskręcki, prof. Beata Mikołajczyk, prof. Marek Kwiek, prof. Marek Nawrocki
„UAM przygotował ambitny plan rozwoju z jasną strategią, aby osiągnąć lepsze wyniki w badaniach i uzyskać dobre usieciowienie na arenie międzynarodowej. Analiza SWOT jest wzorcowa pod względem zakresu i uczciwości, w tym rzetelnej prezentacji obecnych ograniczeń UAM”. I dalej: „Analiza SWOT i powiązany z nią plan są zwięzłe, a także konkretne. Analiza wydaje się uczciwa, a słabości są prezentowane w sposób bezkompromisowy”. Tymi słowami rozpoczyna się ocena wniosku UAM, przygotowana przez międzynarodowy panel 15 ekspertów.
Przygotowana przez zespół projektowy analiza SWOT miała być nie tylko „odrobieniem zadania” wynikającego z potrzeb wniosku konkursowego ID-UB, ale przede wszystkim rzetelną diagnozą naszej obecnej kondycji naukowej i dydaktycznej, konieczną do jak najbardziej trafnego określenia potrzeb i możliwości naszego rozwoju.
Zgodnie z charakterem konkursu MNISW (pierwszej polskiej „inicjatywy doskonałości”), badania naukowe stanowią podstawę wszystkich działań zaproponowanych w ramach tego Projektu – UAM ma aspiracje, aby stać się w badaniach naukowych ważnym uczestnikiem Europejskiego Obszaru Badawczego, zwłaszcza w wybranych Priorytetowych Obszarach Badawczych. Uznanie badań naukowych za kluczową misję UAM jako uczelni badawczej istotnie wpłynie na silniejsze połączenie badań z kształceniem studentów (research based learning), szczególnie na studiach II stopnia. Wpłynie także na jakość badań naukowych prowadzonych przez doktorantów, a tym samym na jakość przygotowywanych rozpraw doktorskich, a w konsekwencji – na jakość przyszłej kadry naukowej.
Uniwersytet jako uczelnia badawcza chce wspierać i rozwijać przede wszystkim badania na najwyższym poziomie, które wywierają wpływ na rozwój światowej nauki. Zarówno poziom prowadzonych badań, jak i ich wpływ na światową naukę będą mierzone standardowymi parametrami bibliometrycznymi wymuszanymi przez reguły konkursu, jak również oceną ekspercką.
Wszystkie cele i działania przyjęte we Wniosku ściśle wiążą się ze wzmocnieniem UAM jako reformującej i restrukturyzującej się, oraz silnie umiędzynarodowionej uczelni badawczej. Synergia zaproponowanych działań (przede wszystkim w ramach dokładnie zidentyfikowanych Priorytetowych Obszarów Badawczych, których rozwój został scharakteryzowany poprzez kilkanaście wskaźników) z aktualnie realizowanymi zadaniami Uczelni, wspartymi współpracą z najlepszymi ośrodkami naukowymi w Europie ma zapewnić jej szybszy rozwój, a w konsekwencji rosnący wpływ na rozwój światowej nauki. Projekt w proponowanej formie w istotny sposób wzmacnia obecnie dokonywane, głębokie zmiany projakościowe, zapisane miedzy innymi w nowym Statucie UAM, najważniejszym dokumencie Uczelni.
Dla funkcjonującej globalnie uczelni badawczej kluczowe znaczenie ma ilość oraz udział procentowy publikacji powstałych we współautorstwie międzynarodowym. Analizy pokazują, że publikacje takie mają znacznie większy oddźwięk międzynarodowy, są częściej cytowane i cechują się większym znormalizowanym do dyscypliny współczynnikiem cytowań (FWCI). Szczegółowa analiza dorobku wszystkich uczelni startujących w konkursie ID-UB za lata 2007-2017 pokazuje niemal całkowitą nieskuteczność prowadzanych przez ostatnią dekadę reform w kontekście umiędzynarodowienia badań, zarówno na UAM jak i w większości polskich uczelni o aspiracjach badawczych. Zbiór publikacji indeksowanych w bazie Scopus pozostawał w tym czasie niemal niezmieniony, a ich liczba rośnie wolno.
Szczegółowa analiza dorobku naukowego naszego Uniwersytetu i jego „najsilniejszych naukowo dyscyplin” (za lata 2007-2017) według bazy Scopus (i funkcjonalności SciVal) pokazuje, że UAM różni się od UW i UJ przede wszystkim liczbą publikacji powstałych we współpracy międzynarodowej i ich średnim współczynnikiem FWCI, a także liczbą publikacji należących do górnych 10 procent pod względem ich cytowalności (ang. outputs in top 10 citation percentile) oraz publikacji wydanych w górnych 10 procentach czasopism pod względem prestiżu (ang. publications in top 10 journal percentiles). Kadra UAM w latach 2007-2017 opublikowała mniej artykułów naukowych w przeliczeniu na pracownika, mniej artykułów zostało opublikowanych w najlepszych czasopismach naukowych, również mniej artykułów powstało we współpracy międzynarodowej, a publikacje UAM były średnio rzadziej cytowane. Dla UAM liczba artykułów naukowych powstałych we współpracy międzynarodowej w porównaniu do artykułów powstałych we współpracy wewnątrz instytucjonalnej (czyli autorzy piszący UAM wspólnie z autorami z UAM) w latach 2007-2017 wzrosła o 80%, ale dla UW liczba ta wzrosła o 150%, a dla UJ – o niemal 200%. Należy pamiętać, że UAM w ramach konkursu został poddany rygorystycznym wymaganiom bibliometryczym: dla projektu najważniejszy jest szczegółowy poziom mierników i ich zmiana ujęta w czasie, czyli w latach 2020-2026.
UAM podobnie jak inne polskie uczelnie różni się istotnie pod względem wielkości, struktury i jakości „produkcji naukowej" od flagowych europejskich uczelni badawczych - co ma ścisły związek przede wszystkim z niskim poziomem finansowania badań naukowych w Polsce, nadal dość archaiczną strukturą polskich uczelni, słabym zarządzaniem obszarem nauki i szkolnictwa wyższego oraz mało restrykcyjną polityką kadrową w uczelniach. Przeprowadzona analiza SWOT pokazała, że dotychczas stosowany w polskich uczelniach system bodźców i zachęt na poziomie indywidualnym i na poziomie instytucjonalnym okazał się mało skuteczny.
Skuteczne funkcjonowanie UAM w Europie wymaga radykalnego wzrostu umiędzynarodowienia badań, widzianego przede wszystkim poprzez międzynarodowe, prestiżowe, indeksowane publikacje naukowe. I to jest dzisiaj najważniejszy paradygmat i największe wyzwanie związane z funkcjonowaniem UAM jako uczelni badawczej.
Tymczasem nasze analizy pokazały, że umiędzynarodowienie badań oraz w konsekwencji umiędzynarodowienie publikacji naukowych w najlepszych polskich uczelniach rośnie, ale nadal jest niskie w porównaniu z naszymi „konkurentami” z Europy Zachodniej (w 2017 odsetek publikacji przygotowanych we współpracy z autorami zagranicznymi wynosił 38,0% dla UAM i 43,0% dla UJ - ale 66,9% dla KU Leuven, 62% dla Trinity College w Dublinie, 62,5% dla Uniwersytetu w Kopenhadze czy 64,7% dla Uniwersytetu w Helsinkach, a nawet 61,5% dla ELTE w Budapeszcie). To jeden z najważniejszych elementów zapóźnienia polskiej nauki, z którym program ID-UB będzie się zmagał.
Na UAM, podobnie jak w najlepszych polskich uczelniach rośnie liczba publikacji w najwyższym, 99 percentylu czasopism indeksowanych w bazie Scopus - ale nadal jest ona niewielka: w przypadku Polski w 2007 stanowiły one jedynie 1,42% wszystkich publikacji, a w roku 2017 - 2,62%. Dla krajów UE-28 odsetek ten wynosi odpowiednio 2,24% i 3,35%. Na poziomie poszczególnych polskich uczelni liczba najbardziej cytowanych publikacji (górny 1%) systematycznie rośnie, choć wzrost ten jest nadal niewielki. Zestawienie liczby tych publikacji za lata 2007-2017 dla poszczególnych polskich uczelni pokazuje dużą przewagę UW i UJ, które miały takich artykułów 6-8 razy więcej niż pozostałe polskie uczelnie o aspiracjach badawczych - odpowiednio 328 i 334 artykułów, w porównaniu z 47 artykułami dla UAM, 59 dla UMK i 65 dla UWr.
Czytaj także: UAM, Uczelnia Badawcza!
Uczelnie badawcze (ang. research-intensive) różnią się od uczelni nastawionych na kształcenie (ang. teaching-oriented) przede wszystkim dwoma podstawowymi parametrami: strukturą publikacji naukowych (a więc ich liczbą oraz prestiżem, w tym znormalizowanymi wskaźnikami cytowalności) oraz strukturą przychodów, z których finansowane są badania naukowe. UAM jako uczelnia kandydująca do statusu „uczelni badawczej” miał w latach 2007-2017 więcej publikacji, więcej publikacji prestiżowych, szczególnie w górnych 10% i 25% czasopism w bazie Scopus według CiteScore) – oraz więcej środków i wyższy odsetek środków na badania (w odniesieniu do całości budżetu) niż wszystkie uczestniczące w programie ID-UB uczelnie z wyjątkiem czterech: UW, UJ, PW i AGH. Budżet UAM na badania systematycznie rośnie: z 65,4 mln zł w 2011 do 109,2 mln zł w 2017 i pod względem tempa wzrostu tych środków UAM ustępuje tylko Uniwersytetowi Jagiellońskiemu. Najważniejszym ograniczeniem działalności badawczej UAM jest mniejsza wartość całkowitych środków na badania pozyskiwanych ze wszystkich źródeł zewnętrznych. Wartość ta jest, co należy podkreślić, dwu- i czterokrotnie niższa niż w przypadku dwóch uniwersytetów (UW i UJ) oraz dwóch uczelni technicznych (PW i AGH). UAM ma też mniejszy procentowy udział środków na badania w całości budżetu operacyjnego (15,44% w 2017 r. w porównaniu z 32,59% w przypadku UW i 20,49% w przypadku UJ), chociaż udział ten systematycznie rośnie.
Z tego porównania wynikają dwa konkretne wnioski: środki na działalność naukową na UAM będą rosły tylko w przypadku uzyskania wyższych kategorii przyznanych w nowej ewaluacji osiągnięć naukowych w 2021 roku przez Radę Doskonałości Naukowej (RDN), a tzw. środki konkurencyjne na badania, pozyskiwane przede wszystkim z NCN będą wzrastać tylko przy większej liczbie wniosków grantowych i wyższym współczynniku sukcesu (a więc lepszej jakości wniosków).
UAM jest jednym z największych beneficjentów krajowego systemu finansowania badań naukowych realizowanych w trybie konkursów grantowych. UAM od powstania i ogłoszenia przez NCN pierwszych konkursów grantowych nieodmiennie lokuje się na trzecim miejscu wśród beneficjentów tej agencji (po UW i UJ). Niestety w porównaniu z UW i UJ zarówno liczba uzyskanych przez pracowników i doktorantów UAM grantów, jak i wysokość pozyskanych środków finansowych na badania nie przekracza połowy wartości liczbowych dla tych uczelni. W dodatku, wskaźnik sukcesu liczony jako liczba finansowanych projektów podzielona przez liczbę składanych wniosków projektowych jest o od 5 do prawie 10 punktów procentowych gorszy od odpowiednich wskaźników dla UW i UJ, i w 2018 r. był niższy niż średni wskaźnik sukcesu wszystkich instytucji aplikujących do NCN. Na poziomie Uczelni w analizowanym okresie najwięcej wniosków do NCN złożyli pracownicy i doktoranci Wydziału Biologii (500), Wydziału Chemii (485) i Wydziału Historycznego (289). Najmniej wniosków złożyli pracownicy i doktoranci Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego (10), Wydziału Teologicznego (13) i Wydziału Studiów Edukacyjnych (20). Przychody UAM na badania naukowe finansowane przez NCN rosną, a największymi beneficjentami środków z NCN na UAM w latach 2013-2017 są trzy wydziały: Wydział Chemii (47,4 mln zł), który będzie głównym „udziałowcem” POB 3 - ChemMat), Wydział Biologii (75,3 mln zł), który będzie głównym udziałowcem POB 1 AgriEarth oraz POB 2 BioGenMol oraz Wydział Fizyki (22,7 mln zł), będący głównym udziałowcem POB 4 - MathPhysComp. Łącznie w latach 2013-2018 z afiliacją UAM złożono łącznie 3614 wniosków ramach konkursów NCN, MNiSW, NCBR i FNP, a dofinansowanie otrzymało 847 wniosków, co daje zbiorczy współczynnik sukcesu wynoszący 23,4%. Najwięcej wniosków w tym zestawieniu złożyły: Wydział Biologii (572), Wydział Chemii (551) i Wydział Historyczny (381). Najmniej wniosków złożył Wydział Pedagogiczno-Artystyczny (13), Wydział Teologiczny (19) i Wydział Studiów Edukacyjnych (22). W latach 2013-2018 UAM uzyskał z tych źródeł łącznie kwotę bliską 438 milionów złotych, przy czym ponad połowa tego dofinansowania przypada na trzy Wydziały: Wydział Biologii (130,4 mln), Wydział Chemii (87,7 mln) i Wydział Fizyki (40,0 mln).
Podstawowym założeniem przyszłej strategii UAM powinno być jednoczesne zwiększanie parametrów publikacyjnych i związanych z nimi pośrednio i bezpośrednio parametrów finansowych dotyczących badań naukowych. Przychody finansowe dodatkowo przekładają się na wielkość kosztów pośrednich od środków zewnętrznych dla POB-ów i całej uczelni, co wzmacnia jej badawczy charakter. Jednocześnie ostateczna liczba POB-ów została szczegółowo dopasowana do najważniejszego wyznacznika uczelni badawczej – potencjału mierzonego wzrostem liczby prestiżowych publikacji indeksowanych w globalnych bazach bibliometrycznych. Projekt UAM jako uczelni badawczej, finansowany w ramach rygorystycznych wskaźników efektu, otwiera nowe możliwości naszej kadrze, doktorantom, studentom i administracji Uczelni: umiędzynarodowienie badań i kształcenia staje się realną możliwością, a konkursowo przyznawane w ramach POB-ów i całej uczelni środki dadzą szansę, po raz pierwszy od 30 lat, na pełnoprawny, szeroki udział UAM w nauce na najwyższym światowym poziomie. Wyzwaniem staje się stałe poddawanie międzynarodowym, a więc globalnym regułom gry – i realizacja założonych, szczegółowo ujętych we wskaźnikach, celów strategicznych projektu, zgodnie z warunkami konkursu.
„UAM złożył profesjonalny i ambitny plan rozwoju. Wszystkie wskazane cele są wartościowe i zgodne z obecnymi instrumentami polityki naukowej. Tak więc uniwersytet zasługuje na pełne i silne wsparcie. Jednocześnie nadmierne wykorzystanie zbyt wielu możliwości instytucji może stanowić ryzyko w niektórych przypadkach proponowanego planu i procesu zmiany. Analiza SWOT pokazuje, że UAM jest w pełni świadomy ryzyka i zagrożeń. UAM z pewnością może stać się pełnoprawnym uniwersytetem badawczym”. Tymi słowami kończy się ocena wniosku UAM, przygotowana przez międzynarodowy zespół ekspertów. Życzmy sobie powodzenia: sukces UAM jako uczelni badawczej będzie oznaczał wejście naszej Uczelni do grona najbardziej prestiżowych uniwersytetów Europy.
Postscriptum: W kolejnym wydaniu Życia Uniwersyteckiego zostanie zamieszczona część 2 poświęcona celom oraz działaniom opisanym we Wniosku.
