W dniach 9-10 czerwca na Wydziale Nauk Społecznych UAM odbyła się konferencja naukowa „O egzystencji. Między filozofią a literaturą”, zorganizowana przez Zakład Antropologii Filozoficznej Instytutu Filozofii UAM we współpracy z Polskim Towarzystwem Antropologii Filozoficznej oraz Kołem Studentów Filozofii UAM.
Problematyka interdyscyplinarnej konferencji obejmowała m. in. zagadnienia przemijania, ludzkiej sprawczości i sensu świata, swoistości oraz przeznaczenia ludzkiego bytu, historycznego charakteru idei człowieka, celu i znaczenia osobowego istnienia. Udział w niej wzięło prawie 60 prelegentów z większości krajowych ośrodków akademickich.
Prof. Mariusz Moryń w wykładzie plenarnym Przyrzekając niemoc. Osłabiona egzystencja a duch przedstawił autorską propozycję wykładni egzystencji. Zaproponował ujęcie egzystencji jako ducha, tzn. słabo określonej postaci, częściowo pozbawionej własnego bytu, istniejącej i przemijającej w obszarze niepewności. Tę charakterystykę kondycji ludzkiej, jak zaznaczył, należałoby rozumieć normatywnie – jako wezwanie do utrzymania i kultywowania niezdecydowania, przemijania, niemocy i niepełności egzystencji.
Natomiast prof. Jacek Wachowski w wykładzie O egzystencji w dziele literackim albo o genologii bycia zwrócił uwagę na występujące między filozofami i literaturoznawcami różnice w rozumieniu pojęcia egzystencji. Egzystencja ujęta w dziele literackim odnosi się nie do bezpośredniego doświadczania rzeczywistości materialnej, jest oddzielona od fizykalnej rzeczywistości i nie mają do niej zastosowania kategorie prawdy i fałszu. Ponadto wiąże się bardziej ze stylem, poetyką, konwencją, stosowanymi środkami artystycznymi niż fenomenem badanym przez filozofów.
Stosunkowo niewiele referatów dotyczyło koncepcji myślicieli zazwyczaj wiązanych z pojęciem egzystencji, jak Kierkegaard, Heidegger, Jaspers czy Sartre. Wśród nich znalazła się wypowiedź dr. Macieja Urbanka na temat filozofii Karla Jaspersa, przedstawiająca powiązanie, jakie zachodzi między urzeczywistnieniem egzystencjalnym, dokonującym się poprzez wykraczanie przez jednostkę poza samą siebie ku temu, co absolutne, a przynależną mu w sposób konieczny komponentą językową. Ruch wykraczania jest wtedy przejściem od tego, co wypowiadalne do tego, co niemożliwe do wypowiedzenia. Prof. Leszek Kusak w wystąpieniu Problem „bycia sobą” w filozofii Kanta i Nietzschego pokazał, że opozycja Kant – Nietzsche wciąż wyznacza aktualne ramy odpowiedzi na pytanie o człowieka. Interesującej próby analizy zagadnienia śmierci podjęła się prof. Anna Walczak w wystąpieniu Wy-darzenie śmierci – obecnością i śladem przemijania. Ujęła śmierć jako wy-darzenie mające charakter „słabej” obecności w strukturze życia człowieka. Wynikał z tego obraz śmierci jako czegoś zarazem fundamentalnie wpisanego w ludzkie egzystowanie, jak i nieuchwytnego, niemożliwego do opisania.
Prof. Ewa Piotrowska przybliżyła postać św. Brygidy Szwedzkiej, XIV-wiecznej zwolenniczki mistycyzmu praktycznego, zwracającego się ku bieżącym potrzebom człowieka oraz propagatorki nowych wzorców życia chrześcijańskiego, opartych o tolerancje, dialog i poszanowanie różnych kultur. Dr Bartłomień Brzeziński w referacie Homo religiosus? Rosyjska antropologia filozoficzna i teologiczna XX w. Prolegomena zaprezentował koncepcje człowieka autorstwa Mikołaja Bierdajewa, Sergiusza Bułgakowa, Pawła Floreńskiego, czy Wasilija Rozanowa, porównując rosyjską i zachodnioeuropejską wizję człowieka. Prof. Ewa Nowak ukazała zaś, w jaki sposób higiena rasowa w okresie 1850-1945 stworzyła mityczno-polityczny konstrukt rasy.
Czytaj też: Ani korpoludek, ani polityczny agitator
Na obecny w twórczości Camusa i Saint-Exupéry’ego dialogiczny aspekt egzystencjalizmu zwrócił uwagę dr Jan Kutnik. Jak wskazywał, dla obu pisarzy płaszczyzną urzeczywistnienia sensu życia jest spotkanie i więź z innym – ich zdaniem tylko w dialogu z drugim człowiekiem nasza egzystencja może nabrać sensu.
Dr Łukasz Kołoczek w pojęciowości filozofii Heideggera interpretował wiersz Tadeusza Nowaka rozpoczynający się od słów „Stoją gorzkie pagórki” jako poetycką wypowiedź o byciu. W kręgu filozofii Heideggera pozostawał również referat dr. Krzysztofa Kiedrowskiego, który odczytywał książkę Fabula rasa Edwarda Stachury jako literackie wskazanie na rozumienie bycia i transcendencji. Dr Anna Ziółkowska-Juś w referacie Doświadczenie rozkładu tożsamości „ja” wobec powieści awangardowej. W horyzoncie hermeneutyki Paula Ricoeura obrała za przykład powieść Człowiek bez właściwości Roberta Musila i argumentując, że doświadczany zarówno przez bohaterów dzieła, jak i przez jego czytelników rozkład tożsamości ująć można jako drogę prowadzącą od naiwnego do refleksyjnego rozumienia siebie.
Połączenia filozofii i sztuki pojawiło się w wystąpieniu prof. Piotra Orlika, który wpisał twórczość Lwa Tołstoja i Davida Hume’a w ramy swojej koncepcji antycypacji indyferencji. Referat dr. Andrzeja Marca, poświęcony nurtowi glich art (sztuka usterki) ukazywał, że usterka, zakłócenie, niedoskonałość staje się artystycznym środkiem wyrazu powiązanym z naszym współczesnym, nieciągłym doświadczeniem świata.
Prof. Piotr Juchacz w wystąpieniu André Gide jako ławnik w sądzie, czyli ludzka sprawczość w obliczu odpowiedzialności za innego obywatela przedstawił instytucję udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w ujęciu historycznym oraz współczesnym i rozważył psychologiczny aspekt sprawowania funkcji ławnika. Kondycji człowieka w rozwiniętych społeczeństwach poświęcił swój referat dr hab. Andrzej W. Nowak. Poddał analizie aktualne zjawiska „handlu strachem” i „handlu wątpliwościami” (których przykładem jest ruch antyszczepionkowy) oraz sposoby ich wytwarzania i wykorzystywania dla realizacji celów politycznych. Jako źródło owych zjawisk wskazał to, że dziś podstawowe kwestie egzystencjalne nie mogą zostać rozwiązane bez odwołania do nauki i techniki, a uzależnienie od systemów eksperckich tworzy napięcie, sprzyjające powstawaniu lęków egzystencjalnych.
