W takich uniwersytetach jak UAM finansowanie badań naukowych opiera się nadal głównie na środkach budżetowych (subwencja MNiSW), jednak pozyskiwanie środków zewnętrznych na prowadzenie badań stało się już naszą codziennością.
Trudno dziś wyobrazić sobie prowadzenie badań bez realizacji projektów naukowych, czyli także bez (nie zawsze skutecznych) aplikacji grantowych. System grantowy w Polsce jest dobrze rozwinięty i chociaż budżety, jakimi dysponują polskie agencje grantowe nie są adekwatne zarówno do naszych potrzeb, jak i naszych naukowych aspiracji, to zaczyna spełniać ważną rolę w finansowaniu badań. Oczywiście pozyskiwanie grantów na badania nie powinno być wartością samą w sobie, granty wymyślono przecież po to, by prowadziły do intensyfikowania wysiłków badawczych, wspierania najlepszych badaczy i ułatwiania uzyskiwania najwyższej jakości efektów badań oraz ich upowszechniania. Wszyscy, nie tylko osoby odpowiedzialne za politykę naukową uczelni i poszczególnych dyscyplin, nie możemy zapomnieć, że samo pozyskiwanie grantów – dzięki zasadom parametryzacji – nabrało pewnej wartości autonomicznej; oto bowiem to, jak i w jakiej wysokości środki zewnętrzne pozyskaliśmy (tzw. kryterium 2) wpływa wprost na wysokość oceny w nadchodzącej ewaluacji dyscypliny. Aktywność grantowa znajduje także swoje odzwierciedlenie w algorytmie, który dzieli subwencję na poszczególne uczelnie.
Bezpośrednimi adresatami grantów są oczywiście indywidualni badacze (i grupy badawcze wokół nich skupione) i to oni w ramach procedur grantowych konkurują między sobą o przyznanie środków. Skuteczne pozyskiwanie zewnętrznych środków finansowych na badania nie jest także bez znaczenia dla zatrudniających ich instytucji.
Według opublikowanego przez UNESCO w czerwcu 2018 raportu „Women in Science” struktura zaangażowania kobiet Polsce w obszarze szkolnictwa wyższego oraz nauki jest podobna do tej w wielu krajach europejskich: kobiety stanowią 60 procent wszystkich studentów studiów I stopnia; stanowią także większość wśród kształcących się w szkołach doktorskich/na studiach doktoranckich; systematycznie rośnie też liczba zatrudnionych kobiet na uczelniach w charakterze nauczyciela akademickiego (choć nadal są one w mniejszości). Trendy takie daje się zaobserwować także na naszym uniwersytecie. W roku akademickim 2018/2019 na UAM studiowało blisko 24 tys. studentek (68,9% wszystkich studentów). Obecnie zatrudniamy 1433 kobiet jako nauczycieli akademickich, co stanowi 48,1% pracujących na UAM. Tytuł naukowy profesora ma 87 z nich (32.3% wszystkich zatrudnionych z tytułem naukowym). Kobiety stanowią zatem znaczącą grupę nauczycieli akademickich, warto więc spojrzeć także na to, w jaki sposób radzą sobie z pozyskiwaniem grantów.
Dane, które zostaną tutaj omówione (bardzo dziękuję za ich udostępnienie Centrum Wsparcia Projektów UAM), dotyczą aktywności kobiet związanych z UAM (doktorantek oraz zatrudnionych na uniwersytecie badaczek) w pozyskiwaniu funduszy na realizację projektów naukowych pozyskiwanych z Narodowego Centrum Nauki (NCN).
NCN przyjęło 19 lutego 2019 stanowisko w sprawie równego dostępu kobiet i mężczyzn do środków finansowych na badania naukowe, w którym wymienia najważniejsze działania podejmowane w celu wyrównania dostępności do finansowania dla kobiet i mężczyzn. Należy do nich m.in. „wprowadzenie dodatkowych, do tych zawartych w Kodeksie Pracy, regulacji dotyczących urlopów macierzyńskich i wychowawczych. Regulacje te umożliwiają kobietom doliczanie 18 miesięcy za każde urodzone bądź przysposobione dziecko do zakresu danych poddawanych ocenie w każdym konkursie”. I rzeczywiście w przypadku wszystkich aplikacji limitowanych czasowo poprzez okres pomiędzy np. uzyskaniem stopnia doktora a terminem złożenia wniosku (SONATINA, SONATA, SONARA BIS) termin złożenia wniosku może ulec istotnemu wydłużeniu w związku z opieką i wychowaniem dzieci.
Narodowe Centrum Nauki wspiera finansowo prowadzenie badań podstawowych. Konkursy grantowe są przeprowadzane w ramach trzech tzw. paneli dziedzinowych:
HS – nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce
NZ – nauki o Ziemi
ST – nauki ścisłe i techniczne.
Z szeregu rozmaitych konkursów grantowych skierowanych zarówno do indywidualnych badaczy (doktorantów i osób zatrudnionych w placówkach badawczych) wybrałam kilka, które pozyskać można na różnych etapach kariery naukowej.
PRELUDIUM to konkurs na projekty badawcze realizowane przez osoby rozpoczynające działalność naukową i nie posiadające stopnia naukowego doktora, zaś PRELUDIUM BIS - do osób kształcących się w szkołach doktorskich. Statystykę aktywności grantowej w latach 2016 - 2019 w tych konkursach adeptek i adeptów nauki związanych z naszym uniwersytetem ilustruje poniższa tabela:
To konkurs dla osób, które mają stopień naukowy doktora, uzyskany w okresie do 3 lat przed wystąpieniem z wnioskiem. Konkurs dotyczy realizacji projektu badawczego oraz stażu w zagranicznym ośrodku naukowym.
To konkurs na projekty badawcze realizowane przez osoby rozpoczynające karierę naukową i mające stopień doktora. W konkursie mogą brać udział naukowcy, którzy uzyskali stopień doktora w okresie od 2 do 7 lat przed rokiem złożenia wniosku. Oto statystyka wniosków rozpatrzonych w latach 2016 - 2019 w już zamkniętych edycjach.
To konkurs na projekty badawcze mające na celu powołanie nowego zespołu naukowego, realizowane przez osoby mające stopień naukowy lub tytuł naukowy, które uzyskały stopień naukowy doktora w okresie od 5 do 12 lat przed rokiem wystąpienia z wnioskiem. Oto liczba wniosków rozpatrzonych w latach 2016 - 2019 w już zamkniętych edycjach.
To najpopularniejszy wśród pracowników UAM konkurs grantowy adresowany do naukowców na wszystkich etapach kariery. Dane liczbowe z lat 2016 - 2019 przedstawiają się następująco:
Dane statystyczne (także te dotyczące Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej) pokazują, że badaczki związane z UAM stają coraz aktywniejsze w pozyskiwaniu środków finansowych na badania. Z wielu rozmów wynika, że mają one dużą świadomość tego, jak ważne jest obecnie pozyskiwanie grantów naukowych, także dla ich indywidualnego rozwoju. Nadal występują istotne dysproporcje w aktywności grantowej na poszczególnych etapach kariery naukowej. Najbardziej aktywne są adeptki nauki, które składają dużo wniosków grantowych i są podobnie skuteczne jak ich koledzy. Na dalszych etapach kariery (kilka lat po doktoracie) można skonstatować następujące zjawiska: z jednej strony w konkursach grantowych takich jak SONATA nie zarysowuje się istotna różnica między liczbą składanych aplikacji pomiędzy kobietami i mężczyznami. Niestety, wnioski kobiet są często niżej oceniane od aplikacji ich kolegów (niższy wskaźnik sukcesu). Natomiast konkursy grantowe, w ramach których przewidziany jest zagraniczny staż naukowy (np. SONATINA), nie są już wybierane tak licznie przez kobiety jak przez mężczyzn. Podobny trend obserwujemy w konkursach na tworzenie pierwszych grup badawczych. Wytłumaczenie takiego stanu rzeczy jest dość oczywiste. Jest to etap w życiu kobiety, w którym wiele badaczek stara się pogodzić życie akademickie, uprawianie badań naukowych z życiem rodzinnym. Wiele badań socjologicznych wskazuje na fakt odchodzenia z życia naukowego lub spowalniania kariery naukowej kobiet po 30. roku życia, kiedy decydują się na urodzenie dzieci. Powrót do nauki jest trudny i wymaga dużej determinacji, ale także czasu. Trudniej też podjąć decyzję o dłuższym wyjeździe zagranicznym. Okres macierzyństwa, a potem opieki nad małym dzieckiem może także wpłynąć na efektywność naukową, a co za tym idzie na mniejszy dorobek publikacyjny w porównaniu z pracującymi pełną parą kolegami. W tym może tkwić przyczyna częstszych niepowodzeń aplikacji kobiet na tym etapie kariery. Ponadto nadal bardzo widoczne są różnice pomiędzy poszczególnymi dziedzinami nauki. W tych zwyczajowo męskich, jak ST, aktywność grantowa kobiet (podobnie jak ich zatrudnienie) jest mniejsza, choć i to się zmienia, wystarczy spojrzeć na liczbę aplikacji w konkursie SONATA 15 - na 19 złożonych wniosków w panelu ST autorkami aż jedenastu są kobiety.
Biorąc pod uwagę tylko tę dość selektywną garść danych, stwierdzić należy, że konieczna jest ze strony uczelni aktywna polityka nie tylko zachęcająca kobiety, ale także sprzyjająca ich wysiłkom w pozyskiwaniu grantów i to szczególnie wtedy, kiedy badaczki wracają do pracy naukowej po okresie macierzyństwa. Nie mam żadnych wątpliwości, że jedynym kryterium decydującym o przyznaniu finansowania grantowego jest i powinna być wartość merytoryczna wniosku, a płeć osoby aplikującej nie może mieć znaczenia. Zadaniem uczelni jest stworzenie takich warunków, które w elastyczny i zrównoważony sposób pozwolą na realizację aspiracji naukowych (także w postaci dobrze przygotowanych aplikacji grantowych) swoich badaczek i badaczy. Powinny to być takie warunki, które wyjdą naprzeciw ich indywidualnym potrzebom. W ostatnich latach można zaobserwować wiele różnych działań motywujących i wspierających pracowników UAM, w tym także działań skierowanych do badaczek, jednak, jak pokazują powyższe dane, wciąż jest wiele do zrobienia.
