Wyniki trwającego 12 lat ,,śledztwa" naukowców z UAM opublikowane w Science. Okazuje się, że badania 131 genomów z neolitycznej osady Çatalhöyük (Turcja) pokazują, iż mieszkańcy tworzyli wspólnoty niekoniecznie oparte na więzach krwi, a kobiety odgrywały w nich dominującą rolę. W badaniach brał udział zespół naukowców z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, z prof. Arkadiuszem Marciniakiem i dr. Maciejem Chyleńskim na czele.
Nowe ustalenia dotyczące funkcjonowania neolitycznej osady Çatalhöyük w dzisiejszej Turcji opierają się na badaniach 131 genomów, i wykazują zmiany w organizacji społecznej jej mieszkańców w kolejnych stuleciach w jej ponad tysiącletniej historii. Wraz z upływem czasu, poszczególne domostwa nabierały coraz bardziej wspólnotowego charakteru a więzy biologiczne pomiędzy ich mieszkańcami stawały się mnie istotne. Przez cały czas funkcjonowania osady, dominowały praktyki, które faworyzowały kobiety.
Obecnie grzebiemy naszych zmarłych na wydzielonych cmentarzach znajdujących się poza miejscami zamieszkiwania. W przeciwieństwie do tej praktyki, społeczności neolitycznego Bliskiego Wschodu chowały swych zmarłych w domach. Na słynnej osadzie w Çatalhöyük z VII tys. p.n.e., znajdującej się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, odkryto setki szkieletów osób w różnym wieku i różnej płci w jamach wykopanych pod podłogami domów. Ale kim byli ludzie pochowani w poszczególnych domach? Czy byli to członkowie rodzin rozszerzonych, grup wspólnotowych, czy może przypadkowi mieszkańcy osady? Wyniki nowych badań opublikowanych dziś w Science wykorzystują genomy tych osób do rozstrzygnięcia tej trwającej dziesiątki lat debaty, jednocześnie przynosząc niezwykle istotne ustalenia dotyczące natury pradziejowych społeczeństw matriarchalnych.
Badania paleogenetyczne, które objęły ponad 400 szkieletów, zostały wykonane przez zespół genetyków z Bliskowschodniego Uniwersytetu Technicznego i uniwersytetu Hacettepe w Ankarze pod kierunkiem prof. Mehmeta Somela, we współpracy z archeologami i antropologami fizycznymi z międzynarodowego zespołu badającego tę osadę. W tej grupie znajdował się prof. Arkadiusz Marciniak z Wydziału Archeologii z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, od dwudziestu pięciu lat kierujący polską misją badawczą na tym stanowisku oraz dr Maciej Chyleński – genetyk i archeolog z Wydziału Biologii UAM. Prace zespołu trwały przez 12 lat. Dzięki staraniom zespołu pomimo złego stanu zachowania DNA, udało się uzyskać 131 genomów, co stanowi jedną trzecią badanej próby.
Osadę w Çatalhöyük odkryto w latach 60-tych XX wieku i już wówczas wzbudziła ogromne zainteresowanie z racji na swą dużą powierzchnię, sceny narracyjne na malowidłach naściennych oraz spektakularne figurki kobiet. Çatalhöyük jest jedną z najwcześniejszych na świecie, w pełni ukształtowaną osadą rolniczą zamieszkiwaną przez egalitarną społeczność. Jej mieszkańcy mieszkali w domach z cegły mułowej położonych jeden obok drugiego, do których wchodzono przez dach.
Kiedy zespół badawczy określił pokrewieństwo genetyczne pochówków w dziesiątkach tych domów, zauważył coś nieoczekiwanego. Okazało się, że we wczesnym okresie funkcjonowania osady, pochówki należały w głównej mierze do członków rodzin biologicznych. Ale w późniejszych stuleciach to genetycznie niespokrewnione ze sobą osoby były w głównej mierze grzebane w poszczególnych domach. Wstępne wyniki sugerujące taką prawidłowość opublikował po raz pierwszy dr Maciej Chyleński, w artykule z 2019 roku, który był częścią jego rozprawy doktorskiej. Zdaniem dr. Chyleńskiego: ”dopiero badania oparte o dane cało genomowe dla dużej ilości osób pochowanych na terenie osady umożliwiły ostateczną weryfikacje tej hipotezy”
Co więcej, okazało się, że ludzie pochowani razem, zarówno ci powiązani więzami biologicznymi jak i ich nieposiadający, mieli podobną dietę. Oznacza to, że zapewne także mieszkali razem. Tak więc na domostwo składali się także nie-biologiczni krewni a domostwo składało się zarówno z osób powiązanych jak i niepowiązanych biologicznie. Praktyka przyjmowania niespokrewnionych biologicznie osób mogła być pewnego rodzaju formą opieki zastępczej lub adopcji i była ważnym mechanizmem konsolidacji więzi społecznych.
Çatalhöyük słynie z kobiecych figurek. Ich korpulentne kształty oraz pozy wskazujące na dominację, zainspirowały powstanie hipotez o matriarchalnym charakterze tej społeczności. Dotychczas nie mogły być one miarodajnie sprawdzone, gdyż, poza obecnością samych figurek, nie dysponowano żadnymi innymi dowodami. Tymczasem badania ostatnich lat dowiodły istnienia praktyk skoncentrowanych na mężczyznach w społecznościach europejskich epoki neolitu. Przyjmowały one postać patrylokalności, co oznacza, że mężczyźni pozostawali na osadach, podczas gdy kobiety je opuszczały. Mężczyźni mieli także bardziej bogatą dietą w porównaniu z kobietami a po śmierci ich groby były szczególnie starannie wyposażane.
Badania publikowane w Science dowodzą, że społeczność zamieszkująca Çatalhöyük wyglądała zupełnie odmiennie. Powiązanie genetyczne osób pogrzebanych w domach, dużo rzadsze niż w okresach późniejszych przebiegały głównie w linii żeńskiej. Zatem to kobiety pozostawały w domach a mężczyźni je opuszczali. Jest to obraz całkowicie przeciwstawny regułom obowiązującym w społeczeństwach neolitu europejskiego. Dr. Chyleński zauważa, że „obecność dużej ilości krewnych nie-biologicznych utrudniało wykrycie tej prawidłowości we wcześniej publikowanych badaniach pilotażowych, ale obecne wyniki jasno wskazują większą trwałość linii żeńskich w obrębie domostw .”
Kolejne niespodziewane wyniki przyniosła analiza pochówków niemowląt i dzieci. Wcześniejsze badania wskazywały, że groby kobiet i mężczyzn były wyposażane w bardzo podobny sposób. Z racji na niemożność określenia płci dzieci na podstawie cech morfologicznych, rozpoznanie reguł wyposażania ich pochówków nie była możliwa. Można to było wykonać dopiero dzięki badaniom genetycznym i oznaczeniu płci tych szkieletów. Zupełnie nieoczekiwanie okazało się w grobach dziewczynek znajdowało się ponad pięć razy więcej przedmiotów, takich jak paciorki i bransolety, misy i kosze, pigment czy kamienne ostrza, niż w porównywalnych grobach chłopców. Praktyka ta trwała przez cały okres zasiedlenia osady Çatalhöyük.
Przeprowadzone badania wskazują jednoznacznie, że kobiety odgrywały dominującą rolę w społeczności zamieszkującej osadę w Çatalhöyük. Duże i starannie wykonane figurki kobiet znakomicie wpisują się w ten obraz. Jak zauważa prof. Arkadiusz Marciniak, którego zespół bada ostatni etap zasiedlenia osady, „pozycja kobiet staje się szczególnie dominująca pod koniec głównego etapu zasiedlenia osady, która liczyła wówczas około tysiąca mieszkańców. Koresponduje to z intensyfikację zabiegów rytualnych, dużą ilością malowideł naściennych ze scenami narracyjnymi i specjalnego traktowania turzego bydła. Kumulacja tych wszystkich elementów okazała się być ostatnim akordem funkcjonowania osady. Rozpada się ona kilka niewielkich osiedli a duża część mieszkańców ją opuszcza. Oznacza to koniec bliskowschodniego modelu neolitu opartego na dominującej roli kobiet i wyznacza być może początek nowego etapu, w którym dominująca rolę zaczynają odgrywać mężczyźni, i który staje się tak czytelny w neolicie europejskim’.
Publikacja:
"Female lineages and changing kinship patterns in Neolithic Çatalhöyük", Yüncü, Doğu, Kaptan, Kılıç et al., Science, 2025, DOI: 10.1126/science.adr2915
Czytaj też: Dr Maciej Chyleński. Tajemnice Żernik Górnych
