Niezrównoważone przyspieszenie społeczno-ekologiczne doprowadziło do upadku państwa we wczesnośredniowiecznej Polsce
W najnowszym numerze Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) ukazała się interdyscyplinarna synteza dotycząca genezy państwa Piastów. Praca ta integruje dane paleoekologiczne z ustaleniami archeologii, historii oraz numizmatyki, oferując nową perspektywę na procesy towarzyszące powstawaniu pierwszych struktur państwowych na ziemiach polskich. Badania przeprowadzono dzięki współpracy naukowców z ośrodków w Polsce, Niemczech i Szwajcarii, a wśród autorów znaleźli się badacze z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Artykuł jest wynikiem wieloletniej współpracy przyrodników i archeologów z Poznania, Gdańska oraz Dziekanowic z historykami z Warszawy, Białegostoku i Berlina oraz geologami z Kolonii i Zurychu. Wśród współautorów znajdują się naukowcy z UAM: Jakub Niebieszczański, Katarzyna Marcisz, Piotr Kołaczek, Marcin Danielewski oraz Mariusz Lamentowicz.
Kluczowym elementem analizy były wysokorozdzielcze badania osadów jeziornych z Jeziora Lednickiego – akwenu położonego w centrum wczesnopiastowskiego ośrodka władzy. Analizy pyłkowe umożliwiły rekonstrukcję przemian roślinności i użytkowania ziemi z dokładnością do ok. 20 lat. Wyniki wskazują na gwałtowne przekształcenia środowiska w IX i X wieku, interpretowane jako „rewolucję ekologiczną”, stanowiącą podstawę dla formowania się struktur politycznych i wojskowych.
W przeciągu jednego–dwóch pokoleń na obszarze wschodniej Wielkopolski doszło do szeroko zakrojonej wycinki grądów, co stworzyło przestrzeń dla intensywnego rolnictwa zbożowego. Uprawa zbóż – ze względu na swoją wartość kaloryczną oraz możliwości magazynowania i transportu – była podstawą utrzymania dużych skupisk ludności, niezbędnych dla funkcjonowania państwowości. Procesowi temu towarzyszył rozwój sieci osadniczej, skoncentrowanej wokół głównych grodów: Gniezna, Poznania, Giecza i Lednicy.
Synteza wskazuje, że geneza państwa piastowskiego była ściśle powiązana z transregionalnymi procesami handlowymi, w szczególności handlem niewolnikami, prowadzonym przez Skandynawów na rzecz muzułmańskich odbiorców w Azji Środkowej. Wymiana ta, intensyfikująca się w pierwszej połowie X wieku, wiązała się z napływem srebra (dirhamów) i przyczyniła się do powstania warunków sprzyjających konsolidacji lokalnych elit.
Jednocześnie autorzy wskazują, że państwo wczesnopiastowskie operowało w warunkach strukturalnego niedopasowania między ograniczoną bazą ekologiczną a rosnącymi ambicjami terytorialnymi. Intensyfikacja rolnictwa dotyczyła stosunkowo niewielkiego obszaru, co przyczyniło się do kruchości systemu. Dane paleoekologiczne wskazują, że po
połowie XI wieku nastąpił gwałtowny regres użytkowania ziemi, spadek upraw i ponowna ekspansja lasów wtórnych.
Ostatecznie, choć archeologia potwierdza ciągłość osadnictwa, analiza danych dowodzi, że struktury państwowe uległy rozpadowi. Wielkopolska przestała pełnić funkcję rdzenia politycznego, a jej społeczno-ekologiczne podstawy – kluczowe dla sukcesu Piastów – uległy trwałemu osłabieniu.
CYTATY
Mariusz Lamentowicz: „Dzięki zastosowaniu datowania radiowęglowego rdzenia osadów z Jeziora Lednica możliwe było uzyskanie precyzyjnej skali czasu, umożliwiającej porównania z danymi historycznymi i archeologicznymi. W efekcie rdzeń stał się kluczowym punktem odniesienia dla rekonstrukcji procesu zaniku pierwotnych lasów wokół Jeziora Lednica oraz rozwoju osadnictwa w tym regionie. Nowe dane zostały zestawione z wynikami badań torfowisk z Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej i Pomorza wykonanymi w wysokiej rozdzielczości próbkowania i datowania. Pozwoliło to na uzyskanie unikatowego obrazu dynamiki zmian krajobrazu i ekosystemów mokradeł pod wpływem działalności państwa Piastów. Procesy te zostały szczegółowo zapisane w osadach biogenicznych. Profil osadów z Jeziora Lednica stanowi tym samym kamień milowy w paleoekologicznych badaniach Wielkopolski.”
Katarzyna Marcisz: „Osady jeziorne czy torfowe – pomimo tego, że nie wyglądają spektakularnie – zawierają unikatowe informacje dotyczące historii ekosystemów. Podobnych danych nie jesteśmy w stanie uzyskać z pomocą innych źródeł, ponieważ, po pierwsze, dane pisane nie sięgają w przeszłość tak daleko, jak zakumulowane w różnych zbiornikach osady, a po drugie, często konkretne zmiany ekosystemów nie zostały udokumentowane w przeszłości w dostępnych dla nas archiwach. Badania paleoekologiczne pozwalają nam spojrzeć w przeszłość i odczytać wiele aspektów rozwoju ekosystemów – od zmian roślinności i hydrologii, występowania pożarów i zjawisk katastrofalnych, po wpływ człowieka. Zestawienie informacji uzyskanych z różnych źródeł pozwala na głęboką analizę danych, umożliwiając nam otrzymanie bardziej precyzyjnych rekonstrukcji środowiskowych.”
Jakub Niebieszczański: „Badania opisane w naszym artykule są doskonałym przykładem tego w jaki sposób nauki przyrodnicze mogą wzbogacić naszą wiedzę o dawnych społeczeństwach, którymi na co dzień zajmuje się histora i archeologia. Jako archeolodzy, widzimy często wzrost lub spadek liczby stanowisk w czasie - w tym przypadku były to osady czy też mniejsze założenia osadnicze. Jednak dopiero zestawienie tego z wynikami rekonstrukcji paleoekologicznej, która mówi nam np. o wylesieniach, skokowych wzrostach upraw czy fazach regeneracji lasów, pozwala na kompleksowe rozważania na temat faktycznej dynamiki procesów osadniczych. Nasze wyniki pokazują poniekąd instytucjonalizację wykorzystywania zasobów krajobrazu przez powstałe w krótkim czasie państwo ale także skalę jego późniejszego kryzysu.”
Piotr Kołaczek: ”To niezwykłe, że dzięki pyłkowi roślin można uzupełniać luki w wiedzy historycznej sięgając do czasów formowania się państwa Piastów. Pokazuje to, że analiza pyłkowa choć jest już ponad stuletnią metodą wciąż może „wpływać na wody” niezbadanych problemów naukowych.
Publikację w PNAS znajdziesz: TUTAJ
