Jeśli wszystkie uczelnie publiczne miasta Poznania przystąpią do federacji będzie to największa taka organizacja w Polsce. Postrzegamy to jako ogromną siłę poznańskiego środowiska naukowego - pisze na łamach Życia Uniwersyteckiego prof. Andrzej Lesicki.

Współpraca pomiędzy publicznymi uczelniami wyższymi Poznania ma wieloletnią tradycję. Przejawiała się w różny sposób, zarówno jako współpraca władz tych uczelni 
(np. w ramach Kolegium Rektorów Miasta Poznania), jak i pracowników wspólnie realizujących interdyscyplinarne projekty badawcze oraz międzyuczelniane kierunki studiów.

Przejawem tej kooperacji w ostatnim dziesięcioleciu były wspólnie obchodzone uroczystości. Symbolicznym wyrazem jedności była uroczystość z okazji 90-lecia Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w maju 2009 roku, obchodzona jako święto całego środowiska akademickiego miasta Poznania. Z kolei 28 października 2011 roku świętowaliśmy 400-lecie uniwersyteckich tradycji Poznania, przypominające rocznicę wydania przez króla Zygmunta III Wazę edyktu podnoszącego do rangi uniwersytetu poznańskie kolegium jezuitów. Natomiast 1 października 2013 roku w Sali Ziemi, w obecności Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego, miała miejsce Poznańska Inauguracja Akademicka, w czasie której wszystkie uczelnie publiczne wspólnie zainaugurowały rok akademicki 2013/2014.

Bez współdziałania poznańskich uczelni nie udałoby się zrealizować takich uniwersyteckich inwestycji jak Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii i Centrum NanoBioMedyczne. Nie byłoby takich kierunków studiów jak neurobiologia, bioinformatyka, techniczne zastosowania internetu oraz studia prawno-ekonomiczne. Doskonale funkcjonuje też wspomagająca badania współpraca w ramach Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych oraz Poznańskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego.

Jednak mimo wielokrotnych deklaracji chęci pogłębiania współpracy poprzez nadanie jej ram instytucjonalnych, plany te nie zostały dotąd zrealizowane. Przyczyn tego faktu można upatrywać m.in. w braku stosownych regulacji prawnych dopuszczających jedynie tworzenie związku uczelni.

Trudno jednak nie zauważyć toczonej od wielu lat kampanii politycznej, która – na podstawie nie najwyższych notowań polskich uniwersytetów w światowych rankingach uczelni wyższych – nisko ocenia kondycję naukową polskich badaczy. Choć niełatwo taką ocenę zaakceptować, należy z całą pewnością zauważyć, że dokonane w latach pięćdziesiątych XX wieku rozdrobnienie polskich uniwersytetów spowodowało, że dzisiaj osiągnięcia naukowe w ramach różnych obszarów i dziedzin wiedzy nie sumują się w jednej uczelni. Wyższe notowania Uniwersytetu Jagiellońskiego nad innymi polskimi uniwersytetami przynajmniej po części wynikają z włączenia (już w latach 90-tych ubiegłego wieku) Collegium Medicum do struktury tegoż uniwersytetu.

Ostatnimi czasy

Dlatego już latem 2016 roku rektorzy-elekci z UAM, Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Medycznego i Uniwersytetu Przyrodniczego podjęli rozmowy na temat rozpoczęcia działań na rzecz instytucjonalnego zacieśnienia współpracy. Jesienią roku 2016 rozmawialiśmy już w gronie rektorów wszystkich poznańskich uczelni. Rok 2017 przyniósł prace nad nową ustawą, w której pojawiła się możliwość zawiązania federacji. Co prawda, w latach 2018 i 2019 wszystkie uczelnie zajmowały się głównie wdrażaniem nowej ustawy, przygotowaniem nowych statutów i innych aktów prawnych, jednak powołana przez Kolegium Rektorów Miasta Poznania komisja prorektorów wszystkich uczelni pracowała, analizując podstawy prawne, a przede wszystkim osiągnięcia naukowe w kontekście przyszłej federacji. Senaty czterech uczelni wywodzących się z Wszechnicy Piastowskiej na wspólnym posiedzeniu 7 maja 2019 roku przyjęły deklarację podjęcia „zgodnych wysiłków zmierzających do ścisłej integracji poznańskiego środowiska naukowego drogą harmonijnej i twórczej współpracy uczelni” jako działań, które pozwolą „na realizację marzeń o federacji poznańskich uczelni i powrocie do idei Uniwersytetu Poznańskiego”. Co prawda, pandemia COVID-19, która wybuchła w marcu 2020 roku, opóźniła realizację tych zamiarów, jednak w końcu czerwca senaty UAM, Uniwersytetu Medycznego, Uniwersytetu Przyrodniczego, Politechniki Poznańskiej, Uniwersytetu Ekonomicznego i Akademii Wychowania Fizycznego zapoznane zostały z wynikami prac komisji prorektorów i wszystkie podjęły uchwały o woli kontynuowania działań na rzecz federacji. W uchwale Senatu UAM nawiązano do deklaracji z 7 maja 2019 roku słowami: „Senat wyraża przekonanie, że forma federacji poznańskich publicznych uczelni pozwoli zachować ich odrębność i tradycję, a jednocześnie przyczyni się do rozwoju poznańskiego środowiska naukowego i podniesienia jego rangi, potwierdzając wysoką pozycję Poznania jako uznanego ośrodka naukowego, cenionego w kraju i na świecie” i dalej: „Senat UAM stwierdza, iż najbardziej właściwym momentem rozpoczęcia działania federacji poznańskich uczelni publicznych jest dzień 1 stycznia 2023 roku, po przeprowadzeniu ewaluacji osiągnięć naukowych reprezentowanych na nich dyscyplin.” Podobne uchwały podjęły w czerwcu i lipcu 2020 roku senaty innych poznańskich uczelni.

Korzyści i zagrożenia

Jeśli wszystkie uczelnie publiczne miasta Poznania przystąpią do federacji, będzie to największa taka organizacja w Polsce. Postrzegamy to jako ogromną siłę poznańskiego środowiska naukowego. Przytoczyć można wiele spodziewanych korzyści, płynących z federacji naszych uczelni. Na podstawie raportu komisji prorektorów działającej w latach 2016-2020 najważniejsze z nich ujmujemy w punktach:

1. wzrost prestiżu naukowego środowiska poznańskiego;

2. wzrost pozycji międzynarodowej uniwersytetu, jego rozpoznawalności i widoczności w obiegu międzynarodowym, dzięki zwiększeniu potencjału badawczego uczelni;

3. ułatwienie współpracy międzyuczelnianej wewnątrz uniwersytetu federacyjnego (zniesienie potrzeby formalnych umów o współpracę) przy wspólnym aplikowaniu o projekty badawcze, co powinno doprowadzić do wzrostu liczby grantów interdyscyplinarnych;

4. nowe możliwości pozyskiwania środków na badania z krajowych i międzynarodowych konkursów grantowych;

5. ułatwienie dostępu wszystkim pracownikom do pełnych naukowych baz literaturowych dzięki wspólnym zakupom w imieniu federacji (aktualnie poszczególne uczelnie dokonują zakupów tylko interesujących ich baz „branżowych”);

6. powołanie wspólnego zaplecza działalności badawczej i wdrożeniowej, np. stałego przedstawiciela federacji przy Komisji Europejskiej w Brukseli, rzecznika patentowego, wydawnictwa, biura projektów europejskich i międzynarodowych, wspierającego proces składania i obsługi takich projektów, centrum transferu technologii (zwiększenie możliwości komercjalizacji wyników badań);

7. wspólna prezentacja na forum międzynarodowym oferty naukowej i dydaktycznej;

8. możliwość nadawania stopni naukowych w niemal wszystkich dyscyplinach nauki;

9. umożliwienie prowadzenia badań w dyscyplinach nie ocenianych w poszczególnych uczelniach i zwiększenie oddziaływania federacji na otoczenie;

10. poprawa finansowania działań podejmowanych przez uniwersytet federacyjny wynikająca z przepisów o federacji;

11. wspólne korzystanie z infrastruktury badawczej posiadanej przez poszczególne podmioty federacji;

12. możliwość prowadzenia wspólnych międzynarodowych szkół doktorskich;

13. bardziej atrakcyjna oferta dla biznesu – ułatwienie dostępu komercyjnego do infrastruktury badawczej sfederowanych uczelni (od badań podstawowych do stosowanych);

14. bardziej efektywna współpraca z władzami miasta i samorządu województwa wielkopolskiego (staniemy się nie tylko jednym z największych pracodawców w regionie, ale również magnesem przyciągającym do Poznania studentów i naukowców z całego świata).

Jeśli chodzi o zagrożenia, podstawowym wydaje się być możliwe obniżenie wyników ewaluacji w niektórych dyscyplinach naukowych, spowodowane np. połączeniem grupy pracowników jednej uczelni z dorobkiem na poziomie kategorii C z pracownikami z dorobkiem na poziomie A z innej uczelni. Ta możliwość budzi chyba najwięcej obaw. Komisja prorektorów z lat 2016-2020 wskazywała też na możliwe trudności z ustaleniem zasad podziału środków finansowych, które będą przychodziły na federację z przeznaczeniem na prowadzenie badań naukowych, kształcenie doktorantów oraz nadawanie stopni naukowych. Wciąż kwestią do ustalenia jest to, kto będzie rozdzielał te środki, a wcześniej zatwierdzał budżet, czy też kto będzie dysponentem kosztów pośrednich.

Przede wszystkim musimy zdawać sobie sprawę, że według obowiązującej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, ewaluacja dyscyplin naukowych, a więc ustawowa forma oceny działalności naukowej uczelni wyższych, będzie w uczelni sfederowanej przeprowadzana dla każdej dyscypliny łącznie. Oczywiście taka ewaluacja dyscyplin, które są prowadzone tylko na jednej uczelni z grona tworzących federację, będzie w zasadzie przeprowadzona tylko na tej jednej uczelni (chociaż, jeśli w innych będą zatrudnieni badacze deklarujący uprawianie tej dyscypliny, to ich osiągnięcia będą musiały być uwzględnione nawet wtedy, gdyby na tej uczelni, w której pracują, ewaluacja dyscypliny nie byłaby przeprowadzana ze względu na mniejszą niż 12 liczbę badaczy deklarujących działanie w obszarze tej dyscypliny). Jeśli jednak dyscyplina naukowa (a są oczywiście takie, jak nauki biologiczne lub nauki chemiczne i kilka innych) jest prowadzona na kilku uczelniach, będzie oceniana łącznie w ramach federacji. I oczywiste jest pytanie, czy wszystkie uczelnie będą w jednakowym stopniu dostarczały wysokich osiągnięć koniecznych dla wysokiej oceny dyscypliny. Między innymi dlatego senaty uczelni poznańskich wskazały datę 1 stycznia 2023 roku jako datę podjęcia działania przez federację tworzoną przez poznańskie uczelnie. To data, kiedy już znane będą wyniki ewaluacji zapowiadanej przez ministerstwo na rok 2022.

Co dzieje się teraz...

Zgodnie z deklaracjami senatów, działania zmierzające do utworzenia federacji kontynuuje Kolegium Rektorów Miasta Poznania w kadencji 2020-2024. W listopadzie 2020 roku Kolegium powołało Radę ds. Integracji Poznańskiego Środowiska Naukowego, w skład której weszli prof. Jan Celichowski, prorektor Akademii Wychowania Fizycznego, prof. Katarzyna Dziubalska-Kołaczyk, prorektor UAM, 
prof. Piotr Goliński, prorektor Uniwersytetu Przyrodniczego, prof. Elżbieta Gołata, prorektor Uniwersytetu Ekonomicznego, prof. Karolina Komasa z Uniwersytetu Artystycznego, prof. Tomasz Łodygowski, rektor Politechniki Poznańskiej w kadencji 2016-2020, prof. Michał Nowicki, prorektor Uniwersytetu Medycznego, prof. Jan Pikul, rektor Uniwersytetu Przyrodniczego w kadencji 2016-2020, 
prof. Mikołaj Rykowski, prorektor Akademii Muzycznej, prof. Wojciech Sumelka, prorektor Politechniki Poznańskiej. Przewodniczenie Radzie Kolegium Rektorów Miasta Poznania powierzyło prof. Andrzejowi Lesickiemu, rektorowi UAM w latach 2016-2020, obecnie dyrektorowi Centrum Integracji i Rozwoju UAM.

Rada od grudnia spotyka się regularnie, przynajmniej raz w miesiącu. Dotąd przyjęto regulamin prac rady i ustalono ramowy harmonogram naszych działań. W zdalnym posiedzeniu Rady 11 stycznia 2021 roku wzięła udział podsekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki dr Anna Budzanowska, z którą – po prezentacji dotyczącej poznańskiego środowiska naukowego – omawiano nasze federacyjne plany. Niestety, wspierająca te plany dr Budzanowska, jak wiemy, odeszła w lutym z ministerstwa.

Rada podjęła już dyskusję nad najistotniejszymi wyzwaniami stojącymi przed przyszłą federacją, m.in. o konsekwencjach dla federacji, wynikających z przyszłorocznej ewaluacji dyscyplin naukowych na poszczególnych uczelniach. Dyskusja ta ma znacznie szersze ramy czasowe, bo dotyka także przyszłej (spodziewanej w 2026 roku) ewaluacji dyscyplin naukowych. Jak napisano powyżej, zgodnie z przepisami ustawy ta przyszła ewaluacja ma być przeprowadzona wspólnie dla każdej dyscypliny, w ramach której prowadzone są badania na poszczególnych uczelniach. To jedno z zagrożeń, które wskazane było już wcześniej przez prorektorów poznańskich uczelni. Ściśle z przyszłą ewaluacją powiązana jest kwestia ocen okresowych nauczycieli akademickich prowadzących badania naukowe. Jeśli dyscypliny będą ewaluowane wspólnie, to oceny okresowe trzeba oprzeć na tych samych kryteriach. Powołane zostały międzyuczelniane zespoły do analizy ewentualnych problemów wspólnej ewaluacji – pierwsze wspólne posiedzenie tych zespołów odbyło się 3 marca. Do końca kwietnia znane powinny być rezultaty rozmów między uczelniami.

Przez Politechnikę Poznańską przygotowywana jest strona internetowa Kolegium Rektorów Miasta Poznania, w ramach której powstanie podstrona dla Rady ds. Integracji Poznańskiego Środowiska Akademickiego. Tam zamieszczać będziemy komunikaty Rady i informacje o jej działalności. Przewidujemy m.in. utworzenie forum dyskusyjnego, na którym możliwe będzie zgłaszanie pytań lub uwag do problemów, nad którymi pochyla się Rada.

Wyzwania…

Przypomnijmy, że federacja jest formą współpracy uczelni ją tworzących, które zachowują swoją odrębność prawną. Każda uczelnia pozostaje odrębnym bytem, ze swoim rektorem, budżetem i działalnością dydaktyczną (czyli swoimi studentami). Federacja ma być swoistą nadbudową, pozwalającą na koordynowanie działalności naukowej, nadawanie stopni i tytułów naukowych, wspólne kształcenie doktorantów, czy wreszcie wspólne zasady komercjalizacji wyników badań naukowych. Niezależnie od przedstawionych korzyści należy podkreślić, że tożsamość i dorobek żadnej z uczelni nie zostaną zagubione, gdyż podmioty federacji zachowują swoją odrębność finansową i organizacyjną.

Mamy jednak świadomość szeregu barier, które na drodze do federacji będziemy musieli przekroczyć i wyzwań, którym będziemy musieli sprostać. Przede wszystkim do idei federacji musimy przekonać społeczności uczelni poznańskich. Bo tylko wtedy tworzenie federacji będzie miało sens, jeśli będzie powszechnie postrzegane jako rozwiązanie przynoszące korzyści. Przezwyciężyć będziemy musieli również pewne mity i zgłaszane niekiedy wątpliwości, a także – a może przede wszystkim – różne partykularne interesy, które niekoniecznie muszą być zbieżne we wszystkich uczelniach.

Do najważniejszych wyzwań zaliczyć możemy stworzenie wspólnego systemu informacji naukowej, łączącego dane z poszczególnych podmiotów federacji i wspólny system oceny okresowej pracowników. Trwają nad tym prace w gronie prorektorów.

Wyzwanie kluczowe to przygotowanie statutu federacji, który będzie odpowiadał wymogom prawnym, będzie łączył interesy wszystkich uczelni, a przede wszystkim będzie stwarzał warunki świetnej współpracy.

Podsumowując

Uczelnie publiczne w Poznaniu należą do grona najlepszych w kraju, a nasze nowoczesne centra dydaktyczne i kampusy studenckie stawiane są za wzór. Z rzeszą niemal stu pięćdziesięciu tysięcy studentów i pracowników naukowych Poznań to dynamiczne miasto akademickie o wielkich perspektywach. To właśnie dzięki swojej akademickości, za którą podąża entuzjazm i ambicja, a także etos pracy organicznej, Poznań aspiruje do miana europejskiej metropolii, do której wszechobecni studenci wnoszą świeżość i młodzieńczego ducha. Przez pandemię nieco zapomnieliśmy o tym duchu…

Świat zewnętrzny się zmienia. Jeżeli my nie będziemy się zmieniali szybciej, to przegramy wyścig o korzystne wykorzystanie tych zmian. Tylko razem, poprzez współpracę i koordynację działań, pokonamy trudności wynikające ze spowolnienia gospodarczego i sytuacji na rynku demograficznym. To oczywiste, że będziemy w stanie konkurować z dużymi, zintegrowanymi uniwersytetami europejskimi czy światowymi tylko w momencie braku rozproszenia naszych struktur. Banałem będzie tu stwierdzenie, że „większy może więcej” …

Wierzę, że w naszym środowisku akademickim, podzielonym niegdyś ze względów politycznych, wystarczy mądrości, by wznieść się ponad partykularne interesy i skonsolidować nasze potencjały dydaktyczne i badawcze w imię wspólnej wartości – zjednoczonego na powrót, w formie federacji, Uniwersytetu w Poznaniu.

prof. UAM Andrzej Lesicki

Czytaj też:  Prof. Andrzej Lesicki. Wiele moich badań jest w toku