Doktor Dominika Gapska jest autorką książki „Woman – Church – State. Cults of the Female Saints in the Writings of Serbian Orthodox Church”, opisującej rolę i funkcje kultów świętych kobiet w tradycji Kościoła prawosławnego w Serbii. 

Ta pracująca w Biurze Szkoły Nauk o Języku i Literaturze slawistka od lat interesuje się średniowieczem. Przygotowując pracę licencjacką, a później magisterską, zauważyła potrzebę stworzenia opracowania stanowiącego swoiste uzupełnienie dotychczasowej wiedzy na temat roli i znaczenia kobiet w serbskiej kulturze duchowej i prawosławnej tradycji. 

Mimo wkładu, jaki w powstanie państwa serbskiego, a potem jego funkcjonowanie włożyły kobiety, badania na ich temat dopiero niedawno zyskały na znaczeniu i są coraz częściej podejmowane w różnych ośrodkach naukowych. W przypadku mniej znanych świętych materiał, który dr Gapskiej udało się odnaleźć w źródłach historycznych, to w wielu przypadkach drobne wzmianki, dodatkowo rozproszone w hagiografiach innych świętych czy tekstach liturgicznych o odmiennym charakterze. 

Zadaniem, jakie sobie postawiła dr Gapska, było zaprezentowanie wizerunków i funkcji świętych kobiet w serbskim imaginarium narodowym i duchowym. Korzystając z serbskiej hagiografii i hymnografii z czasów dawnych i współczesnych, badaczka przedstawiła figury serbskich świętych kobiet z perspektywy ich funkcji i znaczenia dla kultury serbskiej.

Pierwsze kanonizowane święte w Serbii to przede wszystkim władczynie-mniszki. Jedną z nich jest św. Anastazja (Ana Nemanjić), matka św. Sawy (Rastko Nemanjić) i żona św. Symeona (Stefan Nemanja) – filarów serbskiej państwowości. Święty Symeon był pierwszym serbskim żupanem, który dążył do konsolidacji ziem serbskich. Ich syn, św. Sawa, doprowadził do powstania w Serbii autokefalicznej Cerkwi. Święta Anastazja przeszła do historii przede wszystkim jako święta matka i żona. 

– Włoska badaczka, Maria Chiara Ferro, pisząc o postaciach podobnych do św. Anastazji, zauważa, że ich świętość była najczęściej odbiciem świętości męża lub/i syna. W przypadku św. Anastazji trochę z tym polemizuję. Uważam, że św. Anastazja zasługuje na swoje miejsce w panteonie twórców serbskiej duchowości i państwowości. W mojej opinii nie powinien to być kult zależny od kultów mężczyzn, ale z nimi współistniejący – mówi dr Gapska. 

Innym przykładem jest św. Paraskewa-Petka, która w tradycji duchowej Serbii funkcjonuje od wieków, a jej kult rozwijał się bardzo dynamicznie. Jest ona obiektem zainteresowań badaczy zajmujących się różnymi dyscyplinami ze względu na wpływ, jaki miała na kształtowanie się kultury duchowej szeroko rozumianego prawosławia. Teksty, które zostały stworzone na potrzeby oprawy tego kultu, są bardzo plastyczne – można je dowolnie modyfikować i interpretować. W zależności od potrzeby religijnej i politycznej kult św. Petki ewoluował – od patronatu nad miastem, państwem w stronę opieki nad rodzinami i ogniskiem domowym. 

Kolejną ciekawą świętą, która pojawia się w książce dr Gapskiej, jest św. Złata (Chrysa). Jej kult jest realizacją wzorca męczennicy. Do historii przeszła jako dziewczyna, która w imię wyznawanej religii (chrześcijaństwa) odrzuciła zaloty innowiercy – w tym wypadku Turka – za co poniosła śmierć męczeńską. 

Jak mówi dr Dominika Gapska, męczeńska śmierć św. Złaty łączona była ze śmiercią kniazia Lazara na Kosowym Polu, ich historie stanowią bowiem realizację mitu męczeństwa i ofiary za Serbię i prawosławie. Całkiem niedawno, bo w 2013 roku, figura św. Złaty pojawiała się na przykład w dyskusjach o podłożu etnicznonarodowym, związanych z prawnym statusem Republiki Kosowa.

Dr Dominika Gapska w swojej książce starała się wskazać realny wpływ kobiet na tradycję i kulturę Serbii oraz pokazać funkcje, jakie pełniły i nadal pełnią ich kulty w życiu duchowym i politycznym tego kraju. Jednym z przykładów, jakie przytacza, jest kult św. Heleny Andegaweńskiej – królowej, mniszki, a zarazem świętej Kościoła prawosławnego, która na świat przyszła w rodzinie katolickiej. Dziś powiedzielibyśmy o św. Helenie, że kształtowała politykę religijną w duchu ekumenicznym – była pomostem między katolicyzmem a prawosławiem. Ponadto wzmianki historyczne mówią o jej wrażliwości społecznej, zaangażowaniu w życie swoich poddanych, polegającym między innymi na wspieraniu edukacji młodych dziewcząt, czyli o cechach i działalności, które są ważne i cenione również współcześnie. 

Książka powstała jako doktorat i efekt realizacji projektu Preludium, finansowanego przez NCN.

zob. też. Prof. Magdalena Wrembel. Dynamika wielojęzyczności