Naukowcy z UAM odkryli pozostałości rezydencji Teodoryka Wielkiego w Novae (północna Bułgaria). 

31 lipca zakończono kolejny, 54. sezon naukowo-badawczy Międzynarodowej Interdyscyplinarnej Ekspedycji Archeologicznej UAM „Novae” na terenie rzymskiego obozu legionowego i wczesnobizantyjskiego miasta Novae, w prowincji Moesia Inferior w Bułgarii. Tegoroczny sezon badawczy rozpoczęto 28 czerwca i trwał pięć tygodni. Zespołem naukowo-badawczym kierowała prof. UAM Elena Klenina z Wydziału Historii UAM.  

Wcześniej, w trakcie badań prowadzonych w latach 2003-2011 przez ekspedycję „Novae” na terenie antycznego miasta, zakończono opracowywanie historii i architektury wczesnochrześcijańskiego kompleksu biskupiego (IV-VI w.) oraz rzymskiej wielkiej łaźni legionowej (II-IV w.).  

W kwartale zabudowy miejskiej, na którym znajdują się pozostałości wymienionych kompleksów zabudowy obozu legionowego i miasta, w wyniku przeprowadzonych prac studyjnych wydzielony został zespół pomieszczeń odbiegający od dotychczas odkrywanych zarówno pod względem konstrukcyjnym, jak i rozplanowania. Według naukowców z UAM analiza wydarzeń historycznych oraz dotychczasowych danych archeologicznych skłania do postawienia hipotezy, iż mamy tutaj do czynienia z rezydencją przeznaczoną dla osoby wysokiej rangi, prawdopodobnie króla Gotów, Teodoryka Wielkiego. Głównym zagadnieniem tegorocznej kampanii badawczej było potwierdzenie tej hipotezy poprzez pełniejsze odkrycie pozostałości samej rezydencji, która znajduje się w Noave, bezpośrednio przy via principalis, najważniejszej ulicy na osi wschód – zachód. 

Aby zdać sobie sprawę z wagi odkrycia, trzeba odwołać się do faktów historycznych. Otóż głównymi wydarzeniami w V wieku były najazdy Hunów i próba stworzenia państwa ze stolicą w Novae podjęta przez Gotów pod wodzą Teodoryka Wielkiego. Między latami 474 a 476 król Gotów, Teodoryk, opuścił macedońskie państwo związkowe i wyruszył na teren Mezji Secunda, gdzie podjął drugą próbę utworzenia państwa ze stolicą w strategicznie ważnym mieście Novae.  

Do Novae przybył najwcześniej wiosną 475 roku. Po wypędzeniu z Konstantynopola cesarza Zenona w 476 roku Teodoryk aktywnie włączył się do pomocy mu w odzyskaniu władzy, za co otrzymał tytuł magister militum. Jednak dopiero w 483 roku Zenon podpisał długo oczekiwane porozumienie o przekazaniu Gotom kontroli nad przybrzeżną Dacją i częścią Mezji Secunda. Terodoryk Wielki powrócił do Novae, by z przerwami przebywać tu do roku 488, kiedy to rozpoczęła się wyprawa Ostrogotów na Italię.  

W ostatniej ćwierci V wieku Novae zostało stolicą królestwa Gotów z rezydencją Teodoryka Wielkiego. Biskup wydzielił do dyspozycji króla Gotów teren pod budowę rezydencji i organizował zaopatrzenie dla jego wojsk. Do takich wniosków można dojść po analizie źródeł pisanych określających relacje między władzami kościelnymi a królem Gotów.  

O długotrwałej obecności Gotów w Novae świadczą również źródła archeologiczne. Przy zachodnim murze obronnym Novae archeolodzy bułgarscy odkryli i przebadali duże cmentarzysko. W czasie badań odkryto w grobach między innymi złotą biżuterię oraz wyroby toaletowe, świadczące o wysokiej pozycji społecznej ich użytkowników i niebudzące wątpliwości co do ich etnicznej gockiej przynależności.  

Pomimo że Goci na terenie Mezji Secunda byli chrystianizowani już w IV wieku, to jednak część z nich nie przyjęła jeszcze nowej religii. Wzniesione w drugiej połowie V wieku duże baptysterium, odkryte podczas jednej z wcześniejszych kampanii wykopaliskowych ekspedycji Novae UAM pod kierownictwem dr. Andrzeja B. Biernackiego w kompleksie biskupim w Novae, służyło zapewne do chrztu ludności, która pojawiała się w mieście i jego okolicach wraz z wojskami Teodoryka Wielkiego. 

Otwarte pozostawało pytanie: gdzie król Gotów zatrzymywał się podczas swoich pobytów w Novae? Odkryte w latach 2007-2009 pozostałości okazałej rezydencji na zachód od rezydencji biskupiej pozwoliły wówczas postawić ostrożne przypuszczenie, iż był to pałac z czasów Teodoryka Wielkiego w Novae.  

– W okresie drugiej połowy V wieku w Novae ważną rolę w polityce odgrywał biskup. Nie jest tym samym przypadkiem, że zabudowania rezydencji Teodoryka Wielkiego w Novae lokalizowano bezpośrednio po północno-zachodniej stronie kompleksu biskupiego. Koegzystencja tych dwóch ważnych osób w Novae była niezwykle istotna, zarówno dla prawidłowego funkcjonowania miasta, jak i całej prowincji Mezja Secunda – uważa prof. Klenina i dodaje: – Nasze tegoroczne badania przyniosły nowe, bardzo istotne dane źródłowe, pozwalające na stwierdzenie, iż rezydencja zajmowała powierzchnię nie mniejszą niż 35 m x 46 m z fasadą otwartą na północ, na główną ulicę miasta, via principalis. Podkreślić należy, że do badań archeologicznych dostępna jest współcześnie tylko południowa część rezydencji. Północna jej część jest pod drogą asfaltową, łączącą Swisztow z Ruse. Zabudowania pałacu Teodoryka znajdują się zaledwie siedem metrów na zachód od rezydencji biskupiej i niecałe dziewięć metrów na północ od monumentalnego budynku horreum. To sąsiedztwo nie może być przypadkowe.  

W czasie tegorocznego sezonu badawczego odkryto wyłożony kamienną posadzką dziedziniec portykowy wraz z pięknie ocembrowaną studnią oraz pomieszczenia pomocnicze. W trakcie badań znaleziono 62 monety brązowe pochodzące z końca IV i V wieku, biżuterię brązową, lampy gliniane oraz płytki marmurowe z dekoracją geometryczną i roślinną, będące elementami wykładzin ściennych w pomieszczeniach rezydencji. Według dotychczas pozyskanych danych źródłowych rezydencja została zniszczona w pierwszej połowie VI wieku. 

– Mamy pełną świadomość, iż nasze ustalenia dotyczące rezydencji Teodoryka Wielkiego w Novae wymagają przeprowadzenia starannych interdyscyplinarnych studiów i konsultacji historycznych oraz powtórnej analizy dotychczasowych tzw. gockich źródeł archeologicznych odkrytych na terenie Novae w okresie ponad pięćdziesięciu lat polsko-bułgarskich badań archeologicznych – mówi prof. Klenina. – Konieczne jest również przeprowadzenie uzupełniających badań archeologicznych dla pełnego odkrycia i przebadania pozostałości architektonicznych zespołu pomieszczeń określanego jako pałac Teodoryka Wielkiego wraz z najbliższą zabudową towarzyszącą – dodaje.  

Tegoroczna kampania naukowo-badawcza w Novae nie była skoncentrowana wyłącznie na odkryciu i przebadaniu pozostałości rezydencji króla Gotów. W trakcie prowadzonych prac eksploracyjnych tuż przy zachodnim murze budynku horreum czekała na naukowców, jak to często bywa w Novae, następna niespodzianka. Natrafiono na kolejne monumentalne elementy zabudowy unikatowego rzymskiego arsenału, armamentarium, na terenie obozu legionowego. Dotychczasowe badania archeologiczne pozwalały na stwierdzenie, że arsenał miał wymiary 45 x 45 m. Z tegorocznych wyników wiadomo, że mamy do czynienia z budowlą o wiele większą, która w konsekwencji dochodziła bezpośrednio w pobliże zachodniego muru obronnego obozu legionowego. To oznacza, że długość budynku armamentarium wynosiła najprawdopodobniej 260 stóp rzymskich, czyli około 78 metrów.  

– W tym momencie mamy odkryte i rozpoznane badawczo pozostałości murów arsenału na długości ponad 50 metrów. Podkreślić należy, iż arsenał w Novae jest obecnie największym i jedynym tak dobrze zachowanym i przebadanym obiektem tego typu wśród wszystkich obozów legionowych na limesie dunajskim i reńskim, północnej granicy Cesarstwa Rzymskiego – mówi prof. Klenina. – Zarówno ten budynek, jak i domniemana rezydencja Teodoryka Wielkiego są przedmiotem szczególnej uwagi i ogromnego zainteresowania wśród zagranicznych archeologów i historyków, co wyraża się nie tylko w formie wielu osobistych wizyt i zapytań, ale także w licznych zaproszeniach na międzynarodowe konferencje i światowe kongresy archeologiczne, jakie otrzymujemy – dodaje. 

Badania w bieżącym roku zrealizowano wyłącznie dzięki wsparciu ze strony władz rektorskich. Sfinansowane zostały przy życzliwym poparciu ze środków JMR prof. Bogumiły Kaniewskiej oraz programu ID-UB.  

Czytaj też: Elena Klenina. Ukraina to wolne państwo.