26 września 2017 r. prezydent E. Macron wygłosił na Université Paris Sorbonne przemówienie, w którym przedstawił plan „wielkiej reformy“ Unii Europejskiej. Wśród przedstawionych „nowych idei” znalazł się pomysł stworzenia w Europie dwudziestu, tzw. „uniwersytetów europejskich” (univ.eur), z których każdy miałby być federacją 4 do 6 uczelni, z co najmniej trzech państw UE. Wstępny budżet tego projektu oszacowano na 100 mln euro, a pierwsze działania pilotażowe ruszą jesienią tego roku. Pierwszych pięć univ.eur powstanie do 2020 r., a proces wyłaniania wszystkich zakończy się w 5-6 lat.
Autorzy: Prof. Ryszard Naskręcki; prof. Beata Mikołajczyk
Etapem wstępnym integracji uniwersytetów mają być wspólne programy kształcenia, także kształcenia ustawicznego oraz „współdzielenie infrastruktury”. W zakresie działań administracyjno-prawnych planuje się utworzenie w 2018 r. projektu European Universities Initiative. Tworzenie univ.eur ma także stanowić silną zachętę do przebudowy obecnego systemu finasowania badań naukowych i kształcenia w Europie. W lutym 2018 r. przy Komisji Europejskiej powstały grupy robocze: Konsultacyjna (50 przedstawicieli szkół wyższych i organizacji studenckich) oraz Ekspertów (przedstawiciele państw członkowskich UE). Najważniejszym celem ich prac ma być ustalenie warunków uczestnictwa uczelni w univ.eur oraz zasady finansowania uniwersyteckich konsorcjów.
Szkolnictwo wyższe w Europie jest bardzo zróżnicowane, rozdrobnione oraz coraz mniej konkurencyjne w stosunku do uczelni w USA i krajach Dalekiego Wschodu. Obecnie w Europie działa ok. 3600 uczelni, dość często o niskim poziomie i wąskim zakresie prowadzonych badań, również dlatego, że środki na badania, zarówno krajowe jak i europejskie, są trudno dostępne i przez to nieadekwatnie małe. To rozdrobnienie skutkuje przede wszystkim silną konkurencją wewnętrzną, zarówno w pozyskiwaniu środków na badania, jak i w „walce” o najlepszych studentów i pracowników naukowych. Silnie zdefragmentowany system europejskiego szkolnictwa wyższego powoduje częste powielanie prowadzonych badań, a także projektów badawczych. W efekcie tylko nieznaczna część badań prowadzonych w Europie prowadzi do tzw. przełomowych innowacji, jakże potrzebnych europejskim społeczeństwom oraz gospodarce.
Wg francuskiego prezydenta univ.eur powinny ze sobą blisko współpracować „w dziedzinie kształcenia jak i wspólnych badań będąc miejscami innowacji pedagogicznych, badań i poszukiwania doskonałości". W jednym z możliwych scenariuszy przewiduje się także otwarcie univ.eur na uczelnie brytyjskie, amerykańskie lub uczelnie spoza UE.
W Polsce istnieje około 450 szkół wyższych, czyli tyle ile łącznie mają Francja, Włochy, Hiszpania, Belgia, Holandia i Szwajcaria. To pokazuje, jak ważnym zadaniem powinna być właściwa wewnętrzna konsolidacja, dywersyfikacja finansowania badań i kształcenie silnie oparte na badaniach naukowych oraz skuteczne i mądre włączenie się najlepszych polskich uczelni w ideę univ.eur.
Federacje uniwersytetów w Europie
Próby integracji uniwersytetów europejskich podejmowane są już od ponad dwóch dekad. Jednym z przykładów może być konsorcjum 23 uniwersytetów z 12 krajów - The League of European Research Universities (LERU). Konsorcjum to tworzą m.in. Uniwersytety Cambridge i Oxford, uniwersytety niemieckie we Freiburgu, Heidelbergu oraz w Monachium, uniwersytety francuskie – Sorbona, Uniwersytet Paris-Sud, Uniwersytet w Strasburgu i Uniwersytet w Barcelonie. Obecnie w Europie funkcjonuje już (na różnym poziomie integracji) kilkanaście różnych konsorcjów uniwersyteckich, w rozumieniu inicjatywy prezydenta Macrona. Wśród nich jest powołany ponad 20 lat temu The European Consortium of Innovative Universities (ECIU), które tworzy 13 uczelni, a wśród nich m.in: Uniwersytet w Barcelonie, Uniwersytet Twente w Holandii, Uniwersytet Linköping w Szwecji, Technische Universität w Hamburgu, duński Aalborg University, The University of Nottingham oraz Tecnológico de Monterrey w Meksyku. Wśród celów tego konsorcjum jest m.in. wzmacnianie doskonałości naukowej, rozwijanie niekonwencjonalnych form kształcenia oraz wspieranie międzynarodowej wymiany pracowników i studentów.
Kolejnym przykładem może być powstała w 2015 r. inicjatywa 3 krajów: Francji, Niemiec i Szwajcarii - Eucor - The Univeristy Campus, którą utworzyły: francuskie uniwersytety Strasbourg i Haute-Alsace, niemiecki uniwersytet we Freiburgu, Instytut Technologiczny w Karlsruhe oraz szwajcarski Uniwersytet w Bazylei. Podstawowym celem Eucor jest synergia w wielu obszarach, m.in. wspólnych studiów doktoranckich, administrowania badań oraz uwspólnienia infrastruktury i dyplomów.
Podobną inicjatywą jest także the European University Alliance „4EU”, czyli federacja czterech uniwersytetów: Université Paris Sorbonne, Universität Heidelberg, Uniwersytetu Karola w Pradze oraz Uniwersytetu Warszawskiego. Deklarację powołującą podpisano w marcu b.r., a wśród celów wskazano przede wszystkim wspólne prowadzenie badań naukowych, w tym wspólne aplikacje grantowe oraz tworzenie wspólnej infrastruktury i integrację w zakresie kształcenia.
Możliwe scenariusze dla UAM
Podstawowym zadaniem dla nas jako uniwersytetu aspirującego do miejsca wśród univ.eur jest przede wszystkich określenie własnej strategii umiędzynarodowienia, opartej na instytucjonalnych partnerstwach z naukowo silnymi, nowocześnie kształcącymi i właściwie dobranymi uniwersytetami w Europie. UAM jest uczelnią dobrze umiędzynarodowioną – działamy dotąd w ramach około 400 różnego typu umów bilateralnych, jednak często mających odniesienie do konkretnego wydziału, instytutu, kierunku studiów, a nawet grupy badawczej. To cieszy, lecz inicjatywa Macrona „zmusza” nas do wypracowania nowego modelu internacjonalizacji, skupionego na wyborze kilku uniwersytetów, z którymi zwiążemy się silną strategiczną współpracą. Wybór nie jest łatwy ponieważ, inicjatywa univ.eur obejmie „jedynie” ok. 100 uniwersytetów z ponad 3600 szkół wyższych w Europie. Z tych też powodów można już zauważyć w wielu krajach europejskich szereg „działań poszukiwawczych”, których celem jest pozyskanie możliwie jak najlepszych partnerów. Wiele kryteriów decydować będzie o wzajemnym wyborze, z pewnością jednym z najważniejszych będzie prestiż naukowy oraz udokumentowana, wysoka jakość kształcenia. Nasz Uniwersytet postrzegany jest w Europie jako dobrze rokujący uniwersytet lokalny. Pewnym naszym „mankamentem” jest fakt, że w UAM nie są reprezentowane takie obszary badań i kształcenia jak nauki medyczne, techniczne czy ekonomiczne.
Od kilku miesięcy podejmowane są przez nas liczne rozmowy z uczelniami, z którymi moglibyśmy wspólnie utworzyć jeden z univ.eur. Nie są to rozmowy łatwe, chociażby dlatego, że nasza międzynarodowa widoczność, mierzona miejscami w światowych i europejskich rankingach szkół wyższych nie jest wysoka. Brakuje nam też międzynarodowych potwierdzeń wysokiej jakości kształcenia (tzw. międzynarodowych akredytacji). Na pewno naszym atutem jest nowoczesna infrastruktura, szczególnie powstałe w ostatnich latach laboratoria naukowe. Jednak konkurencja jest ogromna, ponieważ zarówno status univ.eur oraz związane z nim dodatkowe, finansowanie gwarantować będą nowe możliwości intensywnego rozwoju. Ścisły instytucjonalny związek kilku uniwersytetów oznacza przede wszystkim wzajemne wsparcie, wymianę dobrych praktyk, a poprzez wspólne grupy badawcze także wzmocnienie szans na pozyskanie dużych, prestiżowych grantów. To również możliwość tworzenia wspólnych, silnie umiędzynarodowionych, a więc atrakcyjnych dla dobrych kandydatów z całego świata kierunków studiów. Intensywna instytucjonalna współpraca w ramach univ.eur stworzy także możliwość powołania wspólnych interdyscyplinarnych i międzynarodowych szkół doktorskich, które będą przyciągać najzdolniejszych kandydatów. Tylko takie szkoły doktorskie mieć będą w Europie szanse na pozyskanie znaczących środków zewnętrznych na swoje funkcjonowanie.
W dniach 21-22 czerwca b.r. na Uniwersytecie w Poczdamie odbyły się rozmowy pomiędzy Universität Potsdam, Université de Versailles, UAM i Uniwersytetem Ekonomicznym w Poznaniu. W tych trudnych, ale jakże ważnych rozmowach uczestniczyli prezydenci UP i UV i rektor UEP, prorektorzy UP, UV oraz reprezentujący UAM prorektor ds. nauki i współpracy międzynarodowej oraz prorektor ds. kształcenia. Uniwersytet Poczdamski to jeden z najlepszych uniwersytetów europejskich w kategorii tzw. młodych uniwersytetów (powstał 27 lat temu), szeroko profilowy, z silnym akcentem na instytucjonalny transfer wiedzy i świetnie notowany w wielu europejskich rankingach. Natomiast Université de Versailles jest częścią uniwersytetu federacyjnego Paris-Saclay, obecnie największej struktury uniwersyteckiej w Europie, która obejmuje trzy uniwersytety w tym najlepszy francuski uniwersytet Paris Sud, 10 uczelni tzw. grandes ecoles oraz kilka instytutów badawczych. Podczas rozmów w Poczdamie zidentyfikowano obszary, w których możliwa jest szybka intensyfikacja wspólnych działań i wskazano na inne, w których współpraca byłaby niezwykle pożądana. Ze strony UP i UV istnieje oczekiwanie objęcia współpracą szeroko rozumianych nauk ekonomicznych i biznesowych stąd UAM i UEP postanowiły wystąpić w tym konsorcjum jako „jeden podmiot”. Ważnym elementem tej współpracy powinny być szkoły doktorskie oraz wykorzystanie infrastruktury teleinformatycznej do wspólnego nauczania. Kolejna runda tych rozmów odbędzie się na UAM pod koniec sierpnia. Do tego czasu zapanowano kilka bilateralnych spotkań, poświęconych wybranym aspektom współpracy.
Również w kontekście inicjatywy Macrona odbyły się rozmowy prorektora ds. nauki i współpracy międzynarodowej z władzami Uniwersytetu we Freiburgu. Uniwersytet ten jest częścią wyżej wspomnianej francusko-niemiecko-szwajcarskiej federacji uniwersytetów Eucor, a prof. H-J. Schiewer, prezydent UF pełni funkcję prezydenta Eucor. W tym przypadku mamy do czynienia z partnerami, którzy mają już doskonale wypracowany model współpracy oraz dobrze określone obszary współdziałania. Wszystko to stanowi dla UAM duże wyzwanie, tym bardziej iż nasz Uniwersytet nie ma w swojej strukturze ważnych dla Eucor nauk inżynierskich.
Czytaj też: Dobre perspektywy dla UAM
Lista naszych działań, w szczególności lista potencjalnych uniwersyteckich partnerów nie jest zamknięta. Na pewno ważnym, w kontekście univ.eur mógłby być współpracujący z nami od ponad 30 lat CAU w Kilonii, czy federalizujące się uniwersytety w Rennes. Decyzje, mimo że skomplikowane (decyduje bardzo wiele różnorodnych kryteriów) muszą być podejmowane szybko, a wynikające z nich działania, zmierzające do utworzenia konsorcjum, które będzie miało szanse stać się univ.eur muszą być przede wszystkim skuteczne.
UAM w przededniu swojego stulecia staje przed bardzo poważnym wyzwaniem, ale także przed ogromną szansą. Inicjatywa prezydenta Macrona na pewno spowoduje dużą dywersyfikację uczelni w Europie, w konsekwencji której może dojść do powstania w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyższego „Europy dwóch prędkości”.